این اعداد رنگی جان شما را نجات می‌دهد؛ شاخص آلودگی هوا را بشناسید

01

از 13

مقدمه

شاخص آلودگی هوا یا AQI یکی از مهم‌ترین ابزارهای سلامت عمومی است که به ما کمک می‌کند تنها با یک عدد رنگی، بفهمیم وضعیت کیفیت هوا چقدر برای تنفس امن یا خطرناک است. در شهرهای آلوده‌ای مانند تهران، اصفهان، کرج، اهواز و مشهد آگاهی از این اعداد جلوی بسیاری از مشکلات جدی تنفسی و قلبی را می‌گیرد.

این شاخص با بررسی آلاینده‌هایی مانند PM2.5، PM10، اوزون، مونوکسید کربن و گازهای صنعتی محاسبه می‌شود. آشنایی با رنگ‌ها و بازه اعداد باعث می‌شود تصمیم‌های دقیق‌تری در مورد فعالیت‌های روزانه بگیریم.

بخوانید: چگونه در برابر آلودگی هوا از سلامت خود محافظت کنیم؟

02

از 13

شاخص آلودگی هوا چیست؟

شاخص کیفیت هوا (AQI) یک سیستم عددی و رنگی است که میزان آلودگی را از ۰ تا ۵۰۰ نشان می‌دهد. هر عدد بیانگر سطح خطر برای سلامت انسان است. هرچه عدد بزرگ‌تر باشد، تنفس سخت‌تر و پیامدهای آن جدی‌تر خواهد بود. این شاخص با هدف ساده‌سازی اطلاعات پیچیده آلاینده‌ها طراحی شده تا مردم بتوانند سریع تشخیص دهند که آیا هوا خوب، ناسالم یا خطرناک است. رنگ‌های سبز، زرد، نارنجی، قرمز، بنفش و خرمایی برای نشان دادن درجات مختلف خطر استفاده می‌شود.

مرتبط: آلودگی هوا خطر ابتلا به آلزایمر را افزایش می دهد

تعریف AQI و دلیل ایجاد آن

شاخص آلودگی هوا یا Air Quality Index (AQI) یک سیستم استاندارد جهانی است که برای ساده‌سازی داده‌های پیچیده آلاینده‌ها طراحی شده است. پیش از ایجاد این شاخص، مردم تنها با اصطلاحات کلی مانند آلودگی زیاد یا هوا ناسالم مواجه بودند، اما نمی‌دانستند دقیقاً تا چه حد در معرض خطر قرار دارند. دولت‌ها و سازمان‌های محیط‌زیستی تصمیم گرفتند یک زبان مشترک ایجاد کنند که همه مردم — از کودکان تا سالمندان — بدون نیاز به دانش علمی بتوانند وضعیت کیفیت هوا را درک کنند.

بخوانید: چگونه از خود در برابر آلودگی هوا محافظت کنیم؟

AQI همین کار را انجام می‌دهد. این شاخص با اندازه‌گیری آلاینده‌هایی مانند ذرات معلق PM2.5 و PM10، اوزون سطح زمین، دی‌اکسید نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و مونوکسید کربن، یک عدد نهایی تولید می‌کند که نشان‌دهنده بیشترین خطر موجود در هواست. این عدد سپس در قالب رنگ‌هایی از سبز تا خرمایی نمایش داده می‌شود تا میزان تهدید برای سلامت انسان کاملاً واضح باشد. هدف اصلی AQI افزایش آگاهی عمومی، کاهش تماس با هوای آلوده و کمک به تصمیم‌گیری‌های روزمره مانند ورزش، باز کردن پنجره‌ها یا حتی خروج از خانه است.

بازه عددی ۰ تا ۵۰۰ و ارتباط با سطوح سلامت

شاخص آلودگی هوا از عدد ۰ تا ۵۰۰ تعریف می‌شود و هر بخش از این بازه نشان‌دهنده سطحی متفاوت از خطر برای سلامت انسان است. بازه ۰ تا ۵۰ که با رنگ سبز مشخص می‌شود، وضعیت خوب را نشان می‌دهد؛ به این معنا که هوا پاک است و هیچ تهدیدی برای گروه‌های حساس وجود ندارد.

از ۵۱ تا ۱۰۰ رنگ زرد و وضعیت قابل قبول ثبت می‌شود؛ یعنی هوا کمی آلوده است اما برای عموم مردم ایمن محسوب می‌شود. بازه ۱۰۱ تا ۱۵۰ نارنجی و ناسالم برای گروه‌های حساس است؛ افرادی مانند کودکان، سالمندان و بیماران قلبی‌ریوی باید فعالیت بیرونی خود را کاهش دهند. از ۱۵۱ تا ۲۰۰ رنگ قرمز و وضعیت ناسالم آغاز می‌شود؛ همه افراد باید احتیاط کنند. بازه ۲۰۱ تا ۳۰۰ بنفش و بسیار ناسالم است؛ در این سطح، خطر افزایش علائم تنفسی و قلبی شدید می‌شود. اعداد ۳۰۱ تا ۵۰۰ با رنگ خرمایی نمایش داده می‌شوند و نشان‌دهنده شرایط خطرناک هستند؛ وضعیتی که در آن باید فعالیت بیرونی به حداقل برسد و حتی افراد سالم هم در معرض آسیب جدی قرار دارند.

رنگ‌های شاخص آلودگی هوا و معنای هرکدام

رنگ‌های AQI برای این طراحی شده‌اند که حتی بدون خواندن عدد بتوانید فوراً وضعیت هوا را تشخیص دهید. رنگ سبز همیشه بهترین حالت را نشان می‌دهد؛ هوایی پاک، سالم و مناسب برای فعالیت‌های روزمره و ورزشی. زرد یعنی هوا قابل قبول است، اما مقدار کمی آلاینده وجود دارد که معمولاً مسئله‌ساز نیست. نارنجی هشدار جدی‌تری است؛ در این شرایط، گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان و بیماران باید فعالیت بیرونی را کم کنند.

قرمز نشان‌دهنده وضعیت ناسالم برای همه افراد است و بهتر است مدت‌زمان حضور در فضای باز کاهش یابد. بنفش مرحله بسیار خطرناک‌تری است؛ آلودگی در این شرایط به حدی می‌رسد که علائم تنفسی و قلبی حتی در افراد سالم افزایش می‌یابد. در نهایت خرمایی خطرناک‌ترین وضعیت ممکن را نمایش می‌دهد؛ این سطح از آلودگی معمولاً با تعطیلی مدارس، هشدارهای عمومی و هشدارهای اضطراری همراه بوده در این سطح حتی چند ساعت حضور در بیرون برای سلامت انسان بسیار مضر است.

03

از 13

آلاینده‌های اصلی که AQI را تعیین می‌کنند

شاخص آلودگی هوا بر اساس غلظت چند آلاینده اصلی محاسبه می‌شود؛ آلاینده‌هایی که هرکدام ویژگی‌ها، منابع انتشار و اثرات متفاوتی بر سلامت بدن دارند. مهم‌ترین آن‌ها شامل ذرات معلق بسیار ریز PM2.5، ذرات PM10، اوزون سطح زمین، مونوکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد و دی‌اکسید نیتروژن است. هر کدام از این آلاینده‌ها می‌توانند به بخش‌های مختلف سیستم تنفسی و قلبی‌عروقی آسیب وارد کنند، اما میزان تأثیر آن‌ها بسته به اندازه ذرات، واکنش‌پذیری شیمیایی و مدت تماس انسان متفاوت است. در شاخص AQI، آلاینده‌ای که بیشترین عدد را داشته باشد، به‌عنوان آلاینده‌ غالب انتخاب می‌شود و رنگ و عدد نهایی شاخص را تعیین می‌کند. در بیشتر شهرهای ایران، به‌خصوص در فصل سرد، آلاینده غالب معمولاً PM2.5 است؛ زیرا این ذرات کوچک به‌دلیل وارونگی دما تجمع بیشتری پیدا می‌کنند. شناخت این آلاینده‌ها به مردم کمک می‌کند بهتر بفهمند در روزهای آلوده دقیقاً چه چیزی در هوا بیشتر است و چرا باید اقدامات احتیاطی جدی‌تری انجام دهند.

بخوانید: آلودگی هوا حتی در سطح مجاز هم به قلب آسیب می ‌زند

ذرات معلق بسیار ریز PM2.5

ذرات معلق بسیار ریز PM2.5 یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌های هوا هستند و نقش اصلی در ناسالم‌شدن کیفیت هوا دارند. قطر این ذرات کمتر از ۲.۵ میکرون است؛ یعنی حدود ۳۰ برابر کوچک‌تر از قطر یک تار مو. همین اندازه بسیار کوچک باعث می‌شود به‌راحتی وارد عمق ریه، آلوئول‌ها و حتی جریان خون شوند. مطالعات جهانی نشان می‌دهد PM2.5 بیشترین ارتباط را با مرگ‌ومیر ناشی از آلودگی هوا دارد.

این ذرات از منابعی مانند خودروهای بنزینی و دیزلی، سوخت‌های صنعتی، نیروگاه‌ها، دود زباله و حتی پخت‌وپز در محیط بسته تولید می‌شوند. در فصل سرد، پدیده وارونگی دما باعث می‌شود PM2.5 در لایه‌های پایین جو گیر بیفتد و غلظتش چند برابر شود. تماس طولانی‌مدت با این ذرات خطر بیماری‌های قلبی‌عروقی، آسم، سکته، التهاب مزمن ریه و حتی سرطان ریه را افزایش می‌دهد. به همین دلیل در روزهایی که آلاینده غالب PM2.5 است، توصیه می‌شود فعالیت‌های بیرونی محدود شود و افراد از ماسک‌های استاندارد استفاده کنند.

ذرات معلق PM10

ذرات معلق PM10 آلاینده‌هایی با قطر کمتر از ۱۰ میکرون هستند که اگرچه نسبت به PM2.5 بزرگ‌ترند، اما همچنان می‌توانند وارد دستگاه تنفسی شوند و مشکلات مختلفی ایجاد کنند. این ذرات غالباً از گردوغبار، فعالیت‌های ساختمانی، معادن، سوزاندن زباله، صنایع سنگین و جابه‌جایی خاک در مناطق خشک ایجاد می‌شوند.

نسبت به PM2.5 کمتر خطرناک‌اند زیرا معمولاً قبل از رسیدن به بخش‌های عمیق ریه، در گلو یا بینی گیر می‌کنند، اما در روزهای طوفانی و مناطق بیابانی می‌توانند به‌سرعت غلظت شاخص AQI را افزایش دهند. PM10 بیشتر سبب تحریک مجاری تنفسی، گلودرد، سرفه و تشدید آلرژی‌ها می‌شود. در شهرهایی مانند اهواز، زاهدان و کرمانشاه این ذرات در زمان طوفان‌های گردوغبار آلاینده غالب هستند. کودکان، سالمندان و بیماران ریوی هنگام افزایش PM10 باید فعالیت بیرونی را محدود کرده و حتی‌الامکان در خانه بمانند. دستگاه‌های تصفیه هوا با فیلتر HEPA نیز می‌توانند بخش قابل‌توجهی از این ذرات را از هوای داخل خانه حذف کنند.

پیشنهادی: آلودگی هوا باعث کاهش توانایی‌های مغزی در سالمندان می‌شود

اوزون سطح زمین (O₃)

اوزون سطح زمین یکی از آلاینده‌های ثانویه است؛ یعنی به‌طور مستقیم از یک منبع منتشر نمی‌شود، بلکه در اثر واکنش شیمیایی نور خورشید با آلاینده‌هایی مانند NO₂ و VOCها تشکیل می‌شود. این آلاینده بیشتر در روزهای گرم تابستان و مناطق پرترافیک دیده می‌شود. برخلاف اوزون لایه استراتوسفر که نقش حفاظتی دارد، اوزون سطح زمین برای سلامت انسان بسیار خطرناک است. این گاز باعث التهاب شدید مجاری تنفسی، تنگی نفس، سوزش گلو، تشدید آسم و کاهش عملکرد ریه می‌شود. حتی در افراد سالم نیز ورزش در فضای باز هنگام بالا بودن O₃ باعث درد قفسه سینه و سرفه مداوم می‌شود. مناطق شهری با تابش شدید آفتاب و ترافیک سنگین معمولاً بیشترین مشکلات ناشی از اوزون را تجربه می‌کنند. اوزون آلاینده‌ای است که در ساعت‌های بعدازظهر به اوج می‌رسد، بنابراین متخصصان توصیه می‌کنند فعالیت‌های ورزشی کودکان و ورزشکاران به ساعات صبح منتقل شود. شاخص AQI در روزهای گرم اغلب به‌دلیل افزایش اوزون نارنجی یا قرمز می‌شود.

مونوکسید کربن (CO)

مونوکسید کربن گازی بی‌رنگ، بی‌بو و بسیار سمی است که عمدتاً از احتراق ناقص سوخت در خودروها، موتورهای بنزینی، وسایل گرمایشی معیوب و کوره‌های صنعتی تولید می‌شود. این آلاینده برخلاف بسیاری از آلاینده‌های دیگر، اثرات آن تقریباً فوری است و در مدت‌زمان کوتاه باعث سردرد، سرگیجه، حالت تهوع، ضعف و در غلظت‌های بالا حتی مرگ می‌شود. CO با هموگلوبین خون پیوندی بسیار قوی برقرار می‌کند و توانایی بدن در انتقال اکسیژن را کاهش می‌دهد؛ به همین دلیل افراد در روزهایی که این آلاینده بالاست، ممکن است احساس رخوت یا تنگی نفس داشته باشند.

در شهرهای پرترافیک، به‌خصوص هنگام پیک تردد صبحگاهی و عصرگاهی، مونوکسید کربن آلاینده غالب در شاخص آلودگی هوا می‌شود. کودکان و افرادی که مشکلات قلبی دارند بیشترین آسیب را از CO می‌بینند. در شرایطی که عدد AQI مرتبط با CO افزایش می‌یابد، توصیه می‌شود مدت حضور در نزدیکی خیابان‌های شلوغ کاهش پیدا کند و ورزش سنگین در فضای باز انجام نشود تا بار اضافی بر سیستم قلبی‌عروقی وارد نشود.

دی‌اکسید گوگرد (SO₂)

دی‌اکسید گوگرد یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های حاصل از سوخت‌های فسیلی نفت کوره و زغال‌سنگ است و به‌طور گسترده از نیروگاه‌ها، پالایشگاه‌ها، صنایع بزرگ و خودروهای دیزلی منتشر می‌شود. این گاز تند و تحریک‌کننده به سرعت بر دستگاه تنفسی اثر بگذارد و علائمی مانند سرفه، سوزش گلو، خس‌خس سینه و تنگی نفس ایجاد می‌کند.

افرادی که آسم دارند نسبت به افزایش SO₂ بسیار حساس‌تر هستند، زیرا این گاز باعث انقباض مجاری تنفسی و تشدید علائم می‌شود. دی‌اکسید گوگرد همچنین در تشکیل ذرات ثانویه نقش دارد و به ایجاد PM2.5 کمک می‌کند، بنابراین اثرات آن هم مستقیم است و هم غیرمستقیم. در روزهایی که سرعت باد کم باشد یا پایداری جوی وجود داشته باشد، غلظت SO₂ در مناطق صنعتی به‌سرعت بالا می‌رود. توصیه می‌شود در این شرایط از حضور در نزدیکی صنایع و بزرگراه‌ها اجتناب شود و گروه‌های حساس فعالیت‌های خارج از خانه را کاهش دهند. همچنین تصفیه‌کننده‌های هوای خانگی در کاهش اثرات آن نقش محدودی دارند.

دی‌اکسید نیتروژن (NO₂)

دی‌اکسید نیتروژن یکی از مهم‌ترین گازهای آلاینده شهری است که عمدتاً از اگزوز خودروها، موتورهای دیزلی، وسایل گازسوز و برخی فعالیت‌های صنعتی منتشر می‌شود. این گاز قهوه‌ای‌رنگ و تندبو مجاری تنفسی را تحریک کرده و در مدت کوتاهی باعث سوزش چشم، سرفه و تنگی نفس می‌شود. اما نقش مهم‌تر NO₂ در آلودگی هوا، مشارکت آن در تشکیل اوزون سطح زمین و ذرات ثانویه PM2.5 است؛ یعنی علاوه بر آسیب مستقیم، زمینه را برای تشکیل آلاینده‌های دیگر نیز ایجاد می‌کند.

میزان غلظت NO₂ معمولاً در خیابان‌های پرترافیک و فضاهای محصور میان ساختمان‌ها بیشتر است، جایی که جریان هوا ضعیف است و آلاینده‌ها تجمع پیدا می‌کنند. در شهرهای بزرگ ایران، به‌خصوص تهران و اصفهان، این آلاینده در روزهای سرد و کم‌باد به‌عنوان آلاینده غالب ثبت می‌شود. افرادی که به آسم، آلرژی یا بیماری‌های ریوی مبتلا هستند باید در مواجهه با NO₂ احتیاط بیشتری داشته باشند. کاهش زمان حضور در کنار خیابان‌های شلوغ سطح تماس را به‌شدت کم می‌کند.

آلاینده‌ غالب چیست و چگونه تعیین می‌شود؟

آلاینده غالب به آلاینده‌ای گفته می‌شود که بیشترین تأثیر را در تعیین عدد نهایی شاخص آلودگی هوا (AQI) دارد. در هر لحظه، دستگاه‌های پایش چند آلاینده مختلف را اندازه‌گیری می‌کنند، اما تنها یکی از آن‌ها—آن‌که بیشترین مقدار AQI را تولید کرده—شاخص نهایی را مشخص می‌کند. به‌عنوان مثال، اگر PM2.5 عدد ۱۴۰، اوزون ۸۰ و NO₂ عدد ۹۵ را نشان دهند، شاخص نهایی همان ۱۴۰ خواهد بود، زیرا PM2.5 آلاینده غالب است. این مفهوم برای مردم اهمیت زیادی دارد زیرا نشان می‌دهد دقیقاً چه چیزی در هوا بیشتر و خطرناک‌تر است.

آلاینده غالب در شهرهای مختلف و فصل‌های گوناگون تفاوت دارد؛ در زمستان معمولاً PM2.5 و NO₂ پیشتاز هستند، درحالی‌که در تابستان بیشتر اوزون سطح زمین به‌عنوان آلاینده غالب ثبت می‌شود. فهمیدن این موضوع کمک می‌کند مردم تصمیم‌های دقیق‌تری بگیرند؛ مثلاً در روزهایی که PM2.5 غالب است، ماسک‌های فیلتردار اهمیت بیشتری دارند، اما در روزهای اوزونی، کاهش فعالیت ورزشی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.

04

از 13

عوامل تشدید آلودگی هوا

پدیده آلودگی هوا زمانی شدت می‌گیرد که مجموعه‌ای از شرایط جوی، منابع آلاینده و رفتارهای انسانی در یک بازه زمانی محدود روی هم اثر می‌گذارند. در فصل‌های سرد، این شرایط معمولاً با افزایش تردد خودروها، مصرف بیشتر سوخت در منازل و فعالیت مداوم صنایع همراه می‌شود. هنگامی که هوا سرد است و لایه‌های مختلف جو تعادل طبیعی خود را از دست می‌دهند، حرکت عمودی هوا محدود شده و آلاینده‌ها در سطح زمین محبوس می‌شوند.

این اتفاق در کنار نبود باد مؤثر و رطوبت بالا باعث می‌شود ریزگردها، اکسیدهای نیتروژن، ترکیبات آلی فرار و ذرات معلق به‌سرعت انباشته شوند. نتیجه، افزایش غلظت آلاینده‌ها در حدی فراتر از استاندارد است؛ وضعیتی که بیشتر کلان‌شهرها هر سال تجربه می‌کنند. این عوامل معمولاً هم‌زمان رخ می‌دهند و به همین دلیل است که حتی کاهش یک منبع آلاینده، بدون اصلاح شرایط جوی یا مدیریت سایر منابع، تأثیر چشمگیری بر کیفیت هوا ندارد.

وارونگی دما و نقش آن در زمستان

وارونگی دما یکی از مهم‌ترین دلایل تشدید آلودگی هوا در فصل زمستان است. در حالت طبیعی، هوای گرم‌تر در سطح زمین قرار گرفته و به‌تدریج به سمت بالا حرکت می‌کند تا با هوای سردتر جابه‌جا شود. اما در روزهای سرد، سطح زمین به‌سرعت خنک شده و لایه‌ای از هوای سرد روی سطح قرار می‌گیرد. در این حالت، لایه‌ای از هوای گرم‌تر در ارتفاع بالاتر تشکیل شده و اجازه نمی‌دهد هوای سرد و آلوده موجود در سطح زمین بالا برود.

همین پدیده باعث می‌شود آلاینده‌هایی که ناشی از ترافیک، گرمایش منازل و فعالیت صنایع هستند در نزدیکی سطح زمین گیر کرده و ساعت‌ها یا حتی روزها باقی بمانند. نتیجه آن، افزایش قابل‌توجه ذرات معلق و آلاینده‌های سمی در هوایی است که مردم تنفس می‌کنند. به دلیل تکرار وارونگی دما در زمستان، شهرهای بزرگ معمولاً بیشترین میزان آلودگی سالانه خود را در همین فصل تجربه می‌کنند.

پایداری جوی، کاهش باد و افزایش رطوبت

پایداری جوی یکی از شرایط بحرانی است که به تشدید آلودگی هوا منجر می‌شود، زیرا حرکت هوا را محدود کرده و از پراکندگی طبیعی آلاینده‌ها جلوگیری می‌کند. هنگامی که باد در حد بسیار ضعیف است یا اصلاً نمی‌وزد، هوا در لایه‌های نزدیک به سطح زمین ساکن می‌ماند و آلاینده‌ها در همان منطقه جمع می‌شوند.

افزایش رطوبت هوا نیز شرایط را بدتر می‌کند، زیرا ذرات معلق می‌توانند با جذب بخار آب بزرگ‌تر و سنگین‌تر شوند و میزان تیره‌گی و کدورت هوا را افزایش دهند. در چنین وضعیتی، ترکیباتی مانند PM2.5 و PM10 غلظت بسیار بیشتری پیدا می‌کنند و اثرات مخرب‌تری بر سلامت انسان دارند. این شرایط بیشتر در شب‌ها و اوایل صبح شکل می‌گیرد، زمانی که سرمای هوا و آرامش باد باعث می‌شود آلاینده‌ها تا ساعت‌ها در سطح زمین باقی بمانند و کیفیت هوا به‌طور محسوسی افت کند.

جهش PM2.5 در روزهای سرد

ذرات PM2.5 یکی از خطرناک‌ترین آلاینده‌های هوا هستند، چون به دلیل اندازه بسیار کوچک خود می‌توانند وارد جریان خون شوند و به بافت‌های حساس آسیب برسانند. در روزهای سرد، غلظت این ذرات معمولاً افزایش شدید پیدا می‌کند و دلیل آن ترکیبی از سه عامل است: افزایش مصرف سوخت، پایداری جوی و وارونگی دما. هنگام استفاده از وسایل گرمایشی، میزان تولید ذرات ریز حاصل از احتراق بالا می‌رود، به‌خصوص در مناطقی که از سوخت‌های غیراستاندارد استفاده می‌شود.

هم‌زمان، نبود باد و انجماد هوای سرد در سطح زمین باعث می‌شود این ذرات جابه‌جا نشوند. بنابراین، شهرها در روزهای سرد شاهد جهش ناگهانی PM2.5 هستند؛ جهشی که شاخص کیفیت هوا را به محدوده ناسالم یا بسیار ناسالم رسانده و حتی برای افراد سالم نیز خطرناک است. این افزایش معمولاً در ساعات اولیه صبح و عصر به اوج می‌رسد.

منابع انتشار آلاینده‌ها — خودروها

خودروها یکی از اصلی‌ترین منابع تولید آلودگی هوا در شهرها هستند خصوصاً زمانی که ترافیک سنگین و سرعت حرکت پایین باشد. موتورهای بنزینی و دیزلی هنگام احتراق ناقص، مقادیر زیادی اکسید نیتروژن، مونوکسید کربن، هیدروکربن‌های نسوخته و ذرات معلق تولید می‌کنند. خودروهای فرسوده به‌دلیل سیستم احتراق ناکارآمد، چند برابر بیشتر از خودروهای جدید آلاینده وارد هوا می‌کنند و همین مسئله نقش مهمی در افزایش آلودگی دارد.

در فصل زمستان نیز به دلیل سرما، موتور خودروها دیرتر به دمای مناسب می‌رسند و آلایندگی بیشتری در دقایق اولیه فعالیت ایجاد می‌کنند. همچنین توقف‌های مکرر در ترافیک باعث تشدید مصرف سوخت و افزایش تولید گازهای سمی می‌شود. در کلان‌شهرها، سهم خودروها از آلودگی هوا معمولاً بسیار بالا است و محدودیت‌هایی مانند طرح ترافیک، معاینه فنی و کنترل خودروهای دودزا با هدف کاهش همین آلاینده‌ها اعمال می‌شود.

صنایع

صنایع از دیگر منابع اصلی آلاینده‌های هوا هستند و سهم قابل‌توجهی در انتشار گازهای سمی، ذرات معلق و ترکیبات شیمیایی دارند. کارخانه‌های مستقر در حاشیه شهرها، به‌ویژه آن‌هایی که از سوخت‌های فسیلی استفاده می‌کنند، روزانه مقدار زیادی دی‌اکسید گوگرد، اکسید نیتروژن، ترکیبات آلی فرار و ذرات ریز تولید می‌کنند. این آلاینده‌ها در شرایط جوی پایدار می‌توانند تا ده‌ها کیلومتر جابه‌جا شوند و روی مناطق مسکونی تأثیر بگذارند.

بسیاری از صنایع قدیمی فاقد فیلترهای پیشرفته یا سیستم‌های کنترل آلاینده هستند و همین موضوع باعث می‌شود خروجی دودکش‌ها مستقیم وارد هوا شود. در فصل زمستان، مصرف سوخت صنایع نیز بیشتر می‌شود و میزان آلایندگی آن‌ها افزایش می‌یابد. قرارگیری این واحدها در مسیر باد یا در مناطق کم‌ارتفاع باعث می‌شود آلودگی ناشی از آن‌ها برای مدت طولانی در هوا باقی بماند و کیفیت هوا را به‌طور جدی کاهش دهد.

نیروگاه‌ها

نیروگاه‌ها به‌ویژه آن‌هایی که با سوخت‌های فسیلی کار می‌کنند، نقش مهمی در انتشار آلاینده‌ها دارند. این مراکز برای تولید برق از مقادیر زیادی گاز طبیعی، مازوت یا گازوئیل استفاده می‌کنند و بر اساس نوع سوخت، میزان متفاوتی از اکسیدهای نیتروژن، دی‌اکسید گوگرد و ذرات معلق را وارد هوا می‌کنند. در فصل‌های سرد، مصرف انرژی افزایش می‌یابد و نیروگاه‌ها برای جبران نیاز، با ظرفیت بیشتری کار می‌کنند.

این افزایش بار کاری اغلب با افزایش تولید آلاینده همراه است، به‌خصوص زمانی که از سوخت‌های سنگین و غیراستاندارد استفاده شود. در بسیاری از مناطق، نیروگاه‌ها در حاشیه شهر یا حتی نزدیک به مناطق مسکونی قرار دارند و همین موضوع اثر آلودگی را تشدید می‌کند. در نبود باد یا هنگام وقوع وارونگی دما، آلاینده‌های منتشرشده از دودکش‌های بلند نیروگاه‌ها نمی‌توانند در ارتفاع پراکنده شوند و در نزدیکی سطح زمین تجمع پیدا می‌کنند.

آتش‌سوزی‌ها

آتش‌سوزی‌ها، چه در جنگل‌ها و چه در زباله‌دان‌ها و حتی ساختمان‌ها، منبع مهمی از تولید ذرات معلق و گازهای سمی هستند. دود ناشی از سوختن چوب، پلاستیک یا مواد شیمیایی حاوی ترکیبات بسیار خطرناک مانند دی‌اکسید کربن، دی‌اکسید گوگرد، بنزن، فرمالدهید و ذرات PM2.5 هستند. آتش‌سوزی‌های گسترده جنگلی می‌توانند شهرهای دور را نیز تحت تأثیر قرار دهند، به‌ویژه زمانی که باد این دودها را به مناطق پرجمعیت منتقل می‌کند.

در شرایطی که هوا پایدار باشد و باد کمی وجود داشته باشد، دود آتش‌سوزی‌ها مدت طولانی در هوا باقی می‌ماند و غلظت آلاینده‌ها را به‌شدت افزایش می‌دهد. حتی آتش‌زدن پسماندهای کشاورزی یا زباله‌ها در اطراف شهرها باعث افزایش سطح ذرات معلق می‌شود. این نوع آلودگی، علاوه بر آسیب‌رسانی فوری به کیفیت هوا، اثرات جدی و بلندمدتی بر سلامت افراد دارد.

ترافیک سنگین

ترافیک سنگین یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید آلودگی هوا در کلان‌شهرها است زیرا باعث افزایش مصرف سوخت و تولید مداوم آلاینده‌ها می‌شود. هنگام توقف‌های طولانی‌مدت، خودروها به‌صورت مداوم سوخت مصرف می‌کنند درحالی‌که پیشرفتی در مسیر ندارند. احتراق ناقص در سرعت‌های پایین و ایست‌وبازگشت‌های متوالی، مقدار زیادی مونوکسید کربن، هیدروکربن نسوخته و ذرات معلق تولید می‌کند.

در زمستان، هنگامی که هوا سرد است، خودروها برای گرم شدن نیاز به کارکرد بیشتری دارند و همین مسئله آلایندگی را در ساعات پرتردد دوچندان می‌کند. اگر این شرایط با وارونگی دما یا نبود باد همراه شود، آلاینده‌ها در سطح شهر محبوس می‌شوند. ترافیک معمولاً در ساعات صبح و عصر به اوج می‌رسد و همین دو بازه بیشترین نقش را در ثبت شاخص‌های ناسالم کیفیت هوا دارند.

05

از 13

پیامدهای سلامت آلودگی هوا

آلودگی هوا یکی از خطرناک‌ترین تهدیدهای سلامت عمومی است و روی همه افراد از جمله کودکان و سالمندان اثر می‌گذارد. زمانی که غلظت ذرات معلق، اکسیدهای نیتروژن یا ترکیبات شیمیایی سمی افزایش می‌یابد، هر بار تنفس باعث ورود این مواد به بدن می‌شود. اثرات آلودگی هم‌زمان کوتاه‌مدت و بلندمدت هستند و بسته به مدت مواجهه، شدت آلاینده‌ها و وضعیت سلامت فرد، پیامدهای متفاوتی ایجاد می‌کند.

حتی افرادی که هیچ بیماری زمینه‌ای ندارند نیز در روزهای آلوده ممکن است دچار سوزش چشم، سردرد، تنگی نفس یا خستگی غیرعادی شوند. پیامدهای بلندمدت بسیار جدی‌تر است و شامل افزایش احتمال بیماری‌های قلبی‌عروقی، سرطان ریه، اختلالات تنفسی مزمن و کاهش کیفیت زندگی می‌شود. تأثیر آلودگی هوا بر گروه‌های حساس مانند کودکان، سالمندان و بیماران قلبی‌ریوی بسیار شدیدتر است و نیاز به مدیریت دقیق دارد.

اثرات کوتاه‌مدت و بلندمدت

مواجهه با آلودگی هوا در مدت کوتاه باعث بروز علائمی مانند سوزش گلو، التهاب چشم، سردرد، سرفه‌های مکرر و احساس فشار در سینه می‌شود. این علائم معمولاً در روزهایی که شاخص کیفیت هوا در محدوده ناسالم قرار دارد، بیشتر مشاهده می‌شوند. آلودگی عملکرد ریه‌ها را کاهش می‌دهد و افراد را نسبت به عفونت‌های ویروسی و باکتریایی حساس‌تر می‌کند. در بلندمدت، اثرات بسیار جدی‌تری به‌وجود می‌آید. تحقیقات نشان می‌دهد که تنفس مداوم هوای آلوده زمینه‌ساز بیماری‌های مزمن ریوی، آسم، برونشیت مزمن و حتی سرطان ریه می‌شود. سیستم قلبی‌عروقی نیز تحت تأثیر قرار می‌گیرد و احتمال سکته مغزی و حمله قلبی افزایش می‌یابد. آسیب‌های بلندمدت معمولاً تدریجی هستند و ممکن است برای سال‌ها بدون علامت باقی بمانند، اما در نهایت تأثیر قابل‌توجهی بر سلامت و طول عمر افراد دارند.

افزایش بیماری‌های قلبی‌عروقی

آلودگی هوا تأثیر بسیار عمیقی بر سیستم قلبی‌عروقی دارد، زیرا ذرات ریز مانند PM2.5 قادرند وارد جریان خون شوند و التهاب در رگ‌ها ایجاد کنند. این التهاب به مرور زمان باعث تنگی عروق و کاهش خون‌رسانی به قلب می‌شود. در چنین شرایطی، احتمال بروز سکته قلبی، آنژین صدری و سایر مشکلات قلبی افزایش می‌یابد. حتی مواجهه کوتاه‌مدت با آلودگی شدید ضربان قلب را نامنظم کرده یا فشار خون را بالا می‌برد. افراد مبتلا به بیماری‌های زمینه‌ای قلبی‌عروقی بیش از دیگران در معرض خطر قرار دارند، زیرا توانایی بدن آن‌ها برای مقابله با فشار اضافی کمتر است. مطالعات نشان می‌دهد که در روزهای با شاخص کیفیت هوای ناسالم، مراجعه به اورژانس به‌علت مشکلات قلبی افزایش قابل‌توجهی پیدا می‌کند. بنابراین، مدیریت آلودگی هوا و کاهش مواجهه با آن نقش مهمی در پیشگیری از بیماری‌های قلبی دارد.

تشدید آسم و مشکلات ریوی

آلودگی هوا یکی از عوامل اصلی تشدید بیماری‌های تنفسی مانند آسم، برونشیت و COPD است. ذرات ریز و گازهای سمی می‌توانند وارد مجاری تنفسی شده و التهاب ایجاد کنند. این التهاب باعث می‌شود راه‌های هوایی تنگ‌تر شود و فرد هنگام تنفس احساس سختی کند. افراد مبتلا به آسم معمولاً در روزهای آلوده دچار سرفه‌های مکرر، خس‌خس سینه، گرفتگی نفس و حمله‌های تنفسی می‌شوند. کودکان و سالمندان بیش از دیگران به این مشکلات حساس‌اند.

آلودگی هوا حتی عملکرد ریه‌ها را در افراد سالم نیز کاهش می‌دهد و آن‌ها را نسبت به بیماری‌های عفونی آسیب‌پذیرتر می‌کند. مواجهه طولانی‌مدت با آلاینده‌ها باعث تخریب بافت ریه می‌شود و احتمال ابتلا به بیماری‌های مزمن ریوی را افزایش می‌دهد. به همین دلیل توصیه می‌شود در روزهای آلوده فعالیت‌های خارج از خانه کاهش یابد و از ماسک‌های استاندارد استفاده شود.

گروه‌های حساس — کودکان

کودکان یکی از آسیب‌پذیرترین گروه‌ها در برابر آلودگی هوا هستند، زیرا سیستم ایمنی و ریه‌های آن‌ها هنوز در حال رشد است. آن‌ها در مقایسه با بزرگسالان هوای بیشتری را نسبت به وزن بدن خود تنفس می‌کنند و زمان بیشتری را در فضای باز می‌گذرانند. این موضوع احتمال ورود آلاینده‌های سمی به ریه‌هایشان را افزایش می‌دهد. ذرات معلق و گازهای آلاینده می‌توانند موجب التهاب ریه، افزایش حملات آسم و کاهش عملکرد تنفسی کودکان شوند. آلودگی هوا حتی با اختلال در رشد شناختی و کاهش تمرکز نیز مرتبط است. در روزهای بسیار آلوده، علائم تنفسی مانند سرفه، خس‌خس و تنگی نفس در کودکان شدت بیشتری پیدا می‌کند. والدین باید فعالیت‌های بیرونی را محدود کرده و از تصفیه‌هوا در خانه استفاده کنند تا میزان مواجهه کاهش یابد.

گروه‌های حساس — سالمندان

سالمندان به دلیل ضعف طبیعی سیستم ایمنی و کاهش ظرفیت ریوی، نسبت به آلودگی هوا بسیار حساس‌تر هستند. بسیاری از سالمندان با بیماری‌های زمینه‌ای مانند فشار خون، مشکلات قلبی یا ناراحتی‌های ریوی زندگی می‌کنند که آلودگی آن‌ها را تشدید می‌کند. مواجهه با ذرات ریز باعث التهاب بیشتر در ریه‌ها و کاهش توان تنفسی می‌شود. آلودگی هوا همچنین نوسانات خطرناک در ضربان قلب و فشار خون ایجاد می‌کند که برای سالمندان بسیار پرریسک است.

در روزهای ناسالم، سالمندان ممکن است احساس تنگی نفس، سرگیجه، ضعف عمومی یا خستگی شدید داشته باشند. حضور در محیط‌های باز و پرتردد باید به حداقل برسد و استفاده از ماسک استاندارد ضروری است. همچنین سالمندان باید داروهای خود را به‌موقع مصرف کرده و در صورت بروز علائم شدید، سریعاً به مراکز درمانی مراجعه کنند.

گروه‌های حساس — بیماران قلبی‌ریوی

افراد مبتلا به بیماری‌های قلبی‌ریوی بیش از سایر گروه‌ها تحت‌تأثیر آلودگی هوا قرار دارند. این افراد معمولاً ظرفیت تنفسی کمتری دارند و کوچک‌ترین التهاب یا تحریک در ریه شرایط‌شان را تشدید می‌کند. آلودگی هوا باعث تنگ شدن مجاری تنفسی و کاهش اکسیژن‌رسانی به خون می‌شود. برای بیماران قلبی، این موضوع خطر حمله قلبی، نارسایی قلبی یا آریتمی را افزایش می‌دهد. بیماران ریوی نیز ممکن است در روزهای آلوده دچار تشدید علائم، سرفه‌های شدید، خس‌خس و تنگی نفس شوند. ذرات ریز PM2.5 به دلیل نفوذ بالا، بیشترین خطر را برای این گروه ایجاد می‌کنند. این افراد باید تا جای ممکن در خانه بمانند، داروهای تجویزی را مرتب مصرف کنند و از دستگاه‌های تصفیه هوا استفاده نمایند. مراجعه فوری به پزشک در صورت تشدید علائم بسیار ضروری است.

افزایش مرگ‌ومیر مرتبط با آلودگی

افزایش غلظت آلاینده‌های خطرناک در هوا به افزایش مرگ‌ومیر ناشی از مشکلات قلبی، سکته مغزی، بیماری‌های تنفسی و حتی سرطان منجر می‌شود. پژوهش‌ها نشان داده است که در روزهای بسیار آلوده، مراجعه بیماران به اورژانس و میزان بستری‌ها در بیمارستان‌ها افزایش می‌یابد. آلودگی هوا روی عملکرد قلب، ریه و سیستم ایمنی اثر گذاشته و بدن را در برابر بیماری‌ها آسیب‌پذیرتر می‌کند. ذرات بسیار ریز مانند PM2.5 می‌توانند وارد جریان خون شوند و التهاب گسترده‌ای در بافت‌ها ایجاد کنند؛ التهابی که در طول زمان احتمال مرگ زودرس را بالاتر می‌برد. این خطر برای سالمندان، کودکان و بیماران قلبی‌ریوی بسیار شدیدتر است. در کلان‌شهرها، افزایش مرگ‌ومیر مرتبط با آلودگی به یک نگرانی جدی سلامت عمومی تبدیل شده و کاهش مواجهه با آلاینده‌ها نیازمند مدیریت دقیق شهری و تغییر الگوهای مصرف انرژی است.

06

از 13

چگونه شاخص آلودگی هوا را بخوانیم؟

شاخص آلودگی هوا یا AQI معیاری استاندارد برای سنجش میزان آلودگی و قابل‌فهم کردن آن برای عموم مردم است. این شاخص با عددی بین صفر تا ۵۰۰ نمایش داده می‌شود و هر محدوده عددی معنای خاصی درباره میزان خطر و سطح توصیه‌های بهداشتی دارد. هدف از طراحی این شاخص آن است که افراد بدون نیاز به دانش تخصصی بتوانند بفهمند هوایی که تنفس می‌کنند سالم است یا خطرناک. رنگ‌ها بخش مهمی از این شاخص هستند: سبز نشان‌دهنده هوای سالم، زرد هشدار ملایم، نارنجی ناسالم برای گروه‌های حساس، قرمز ناسالم برای همه، بنفش بسیار ناسالم و قهوه‌ای خطرناک و اضطراری است. این شاخص بر اساس اندازه‌گیری آلاینده‌هایی مانند PM2.5، PM10، ازن سطح زمین، مونوکسید کربن و دی‌اکسید نیتروژن تعیین می‌شود. آشنایی با این شاخص به مردم کمک می‌کند تصمیم‌های روزمره خود را بهتر مدیریت کنند، مانند اینکه چه زمانی از خانه خارج شوند یا فعالیت‌های ورزشی را کاهش دهند.

معنای عددها در زندگی روزمره

عددهای شاخص AQI تنها یک گزارش محیطی نیستند؛ این عددها مستقیماً بر تصمیم‌های روزمره افراد تأثیر می‌گذارند. مثلاً وقتی AQI زیر ۵۰ باشد، مردم می‌توانند با خیال راحت در فضای باز ورزش کنند و کودکان بدون نگرانی در بیرون بازی کنند. اما زمانی که شاخص بین ۵۰ تا ۱۰۰ قرار دارد، افراد بسیار حساس باید مراقب باشند. اگر عدد از ۱۰۰ عبور کند، کودکان، سالمندان و بیماران قلبی‌ریوی باید مدت حضور در بیرون را محدود کنند. در محدوده ۱۵۰ تا ۲۰۰، حتی افراد سالم احساس سوزش گلو، سرفه یا تنگی نفس خواهند داشت و بهتر است پنجره‌ها بسته بمانند. در شاخص‌های بالای ۲۰۰، همه افراد در معرض خطر جدی قرار می‌گیرند و توصیه می‌شود فقط در مواقع ضروری از خانه خارج شوند. بنابراین، عدد AQI مانند یک راهنمای لحظه‌ای عمل می‌کند و به افراد می‌گوید چقدر باید احتیاط کنند.

آیا باید پنجره‌ها را باز یا بسته نگه داشت؟

باز یا بسته نگه داشتن پنجره‌ها در روزهای آلوده کاملاً به مقدار AQI و نوع آلاینده بستگی دارد. زمانی که شاخص کیفیت هوا زیر ۱۰۰ است، باز گذاشتن پنجره‌ها معمولاً مشکلی ایجاد نمی‌کند و حتی تهویه طبیعی خانه را بهبود می‌دهد. اما هنگامی که شاخص وارد محدوده نارنجی یا قرمز (بیش از ۱۰۰) می‌شود، باز گذاشتن پنجره‌ها باعث ورود مستقیم ذرات معلق PM2.5 و PM10 به داخل خانه خواهد شد. این ذرات به‌راحتی روی مبلمان، فرش و ریه افراد تجمع می‌کنند و کیفیت هوای داخل خانه را بدتر از بیرون می‌سازند. در شاخص‌های خیلی بالا، بستن کامل پنجره‌ها و استفاده از دستگاه تصفیه هوا توصیه می‌شود. البته اگر در خانه از سیستم گرمایشی با دودکش غیراستاندارد استفاده می‌شود، تهویه باید کنترل شده و ایمن باشد. به‌طور کلی، در روزهای بسیار آلوده باید ارتباط هوای بیرون و داخل را به حداقل رساند.

آیا ورزش در بیرون توصیه می‌شود؟

ورزش کردن در فضای باز زمانی مفید است که کیفیت هوا سالم یا قابل‌قبول باشد. اما وقتی غلظت آلاینده‌ها بالا می‌رود، انجام فعالیت‌های بدنی شدید در فضای باز خطرناک می‌شود، زیرا در هنگام ورزش، بدن هوای بیشتری را وارد ریه‌ها می‌کند و آلاینده‌ها راحت‌تر به عمق ریه نفوذ می‌کنند. اگر شاخص AQI کمتر از ۱۰۰ باشد، ورزش در بیرون معمولاً بدون مشکل است. اما بین ۱۰۰ تا ۱۵۰، افراد حساس باید شدت فعالیت را کاهش دهند. در محدوده ۱۵۰ تا ۲۰۰، بهتر است فعالیت‌های ورزشی شدید به داخل خانه منتقل شود. در سطوح بالاتر از ۲۰۰، حتی پیاده‌روی طولانی‌مدت نیز مشکل‌ساز است. ورزشکاران حرفه‌ای باید به‌طور خاص مراقب باشند زیرا حجم تنفس بالای آن‌ها باعث افزایش جذب آلاینده‌ها می‌شود. بنابراین تصمیم‌گیری درباره ورزش در فضای باز باید همیشه بر اساس وضعیت لحظه‌ای شاخص باشد.

محدودکردن فعالیت در فضای باز در سطوح مختلف AQI

میزان محدودیت فعالیت در فضای باز باید با توجه به محدوده عددی AQI تنظیم شود. وقتی شاخص کمتر از ۵۰ است، هیچ محدودیتی لازم نیست. در محدوده ۵۰ تا ۱۰۰، تنها افراد حساس باید کاهش جزئی در فعالیت داشته باشند. اما زمانی که شاخص از ۱۰۰ عبور می‌کند، کودکان، سالمندان و بیماران قلبی‌ریوی باید مدت زمان حضور در محیط خارج را کاهش دهند. اگر شاخص به محدوده ۱۵۰ تا ۲۰۰ برسد، بهتر است همه افراد فعالیت‌های شدید را متوقف کنند و فقط کارهای ضروری انجام دهند. در محدوده ۲۰۰ تا ۳۰۰، ریسک برای همه بسیار زیاد است و توصیه می‌شود فقط در موارد اضطراری از خانه خارج شوند. شاخص‌های بالای ۳۰۰ وضعیت خطرناک محسوب می‌شود و حضور در فضای باز حتی برای افراد سالم خطر مرگ‌ومیر ایجاد می‌کند. رعایت این توصیه‌ها نقش مهمی در کاهش آسیب ناشی از آلودگی دارد.

07

از 13

وضعیت آلودگی هوا در ایران

آلودگی هوا در ایران یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی و سلامت عمومی است که سالانه میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار می‌دهد. ترکیبی از شرایط جغرافیایی، اقلیمی و افزایش مصرف انرژی باعث شده بسیاری از شهرهای بزرگ در ماه‌های سرد سال با بحران آلودگی مواجه شوند. کلان‌شهرهایی مانند تهران، اصفهان، اهواز، مشهد و تبریز هر سال چندین روز در وضعیت ناسالم یا بسیار ناسالم قرار می‌گیرند. منابع آلاینده شامل خودروهای فرسوده، صنایع سنگین، پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها و پدیده‌های طبیعی مانند ریزگردها هستند. علاوه بر این، وارونگی دما در زمستان باعث تشدید آلودگی می‌شود. برخی شهرها به دلیل قرارگیری در حوضه‌های بسته جغرافیایی یا نزدیکی به مناطق صنعتی، وضعیت حادتری را تجربه می‌کنند. دولت در سال‌های اخیر اقداماتی مانند محدودیت تردد، تعطیلی مدارس و بهبود استاندارد سوخت را اجرا کرده، اما این مشکل همچنان ادامه دارد.

تهران

تهران یکی از آلوده‌ترین شهرهای ایران است و ترکیبی از ترافیک سنگین، خودروهای فرسوده، قرارگیری بین کوه‌ها و وارونگی دما آن را به کانون بحران آلودگی هوا تبدیل کرده است. در بسیاری از روزهای زمستان، شاخص PM2.5 در این شهر به سطوح ناسالم یا بسیار ناسالم می‌رسد. وجود بزرگراه‌های پرتردد مانند همت، حکیم، چمران و آزادگان باعث می‌شود ذرات معلق به‌سرعت در هوای شهر پخش شوند. از طرفی، نزدیکی تهران به صنایع و نیروگاه‌های اطراف نیز نقش مهمی در افزایش آلاینده‌ها دارد. قرارگیری شهر در دامنه جنوبی البرز باعث می‌شود هوای آلوده نتواند به‌راحتی جابه‌جا شود و وارونگی دما شدت بیشتری پیدا کند. در سال‌های اخیر اقداماتی مانند توسعه حمل‌ونقل عمومی و طرح کنترل آلودگی هوا اجرا شده، اما حجم ترافیک و تعداد خودروها بسیار بیشتر از ظرفیت شهر است.

کرج

کرج نیز مانند تهران با آلودگی هوا دست‌وپنجه نرم می‌کند، زیرا فاصله کم این دو شهر و تردد روزانه صدها هزار خودرو بین آن‌ها باعث انتقال آلاینده‌ها می‌شود. کرج از نظر جغرافیایی در منطقه‌ای قرار دارد که تهویه طبیعی هوا محدود است و همین موضوع باعث افزایش ماندگاری آلاینده‌ها می‌شود. وجود کارخانه‌ها و شهرک‌های صنعتی در اطراف شهر، به‌ویژه در جاده قزوین و مناطق جنوبی، سهم زیادی در سطح آلودگی دارد. علاوه بر این، مهاجرت گسترده و رشد سریع جمعیت باعث افزایش تعداد خودروها و مصرف انرژی شده است. در فصل زمستان، کرج یکی از شهرهایی است که بیشترین تعداد روزهای ناسالم را ثبت می‌کند و وارونگی دما در آن بسیار رایج است. اقدامات مدیریتی شهری مانند محدودیت طرح ترافیک کمتر از تهران اجرا می‌شود و این امر کنترل آلودگی را دشوارتر کرده است.

اهواز

اهواز سال‌هاست که با یکی از شدیدترین بحران‌های آلودگی هوا در ایران مواجه است. برخلاف بسیاری از شهرها که مشکل اصلی آن‌ها ترافیک و صنایع است، اهواز علاوه بر این عوامل با پدیده ریزگردهای بیابانی نیز روبه‌روست. منشأ این ریزگردها هم داخلی و هم خارجی است و در روزهایی که بادهای شدید می‌وزد، غلظت PM10 و PM2.5 در این شهر به چند برابر حد استاندارد جهانی می‌رسد. صنایع عظیمی مانند فولاد، نفت و پتروشیمی نیز آلاینده‌های قابل‌توجهی تولید می‌کنند. حرارت بالا در تابستان و خشکی زمین باعث افزایش انتشار گردوغبار می‌شود. در زمستان نیز وارونگی دما و افزایش مصرف سوخت باعث افزایش آلاینده‌های انسانی می‌شود. اهواز گاهی در وضعیت خطرناک یا اضطراری قرار می‌گیرد و تعطیلی مدارس و ادارات در این شهر امری رایج است.

مشهد

مشهد به دلیل جمعیت زیاد، تردد بالای زائران، تراکم بالای خودروها و قرارگیری در یک حوضه جغرافیایی بسته از جمله شهرهایی است که در بسیاری از روزهای سال با آلودگی هوا مواجه می‌شود. در ماه‌های سرد سال، پدیده وارونگی دما در این شهر بسیار رایج است و باعث افزایش غلظت ذرات معلق می‌شود. ترافیک سنگین اطراف حرم مطهر، بزرگراه‌ها و مناطق مرکزی سهم زیادی در تولید آلاینده‌ها دارد. همچنین کارخانه‌های اطراف مشهد و نیروگاه‌ها نیز در افزایش آلودگی نقش دارند. ریزگردهای ناشی از مناطق خشک شرق ایران گاهی وارد شهر می‌شوند و شرایط را بدتر می‌کنند. مشهد هر سال چندین روز در وضعیت ناسالم قرار می‌گیرد و اقدامات مدیریتی مانند تعطیلی مدارس، محدودیت تردد و کنترل سوخت در این شهر انجام می‌شود.

اصفهان

اصفهان یکی از قطب‌های صنعتی ایران است و وجود کارخانه‌های متعدد فولاد، پتروشیمی و نیروگاه‌ها باعث شده این شهر با آلودگی شدید مواجه شود. قرارگیری اصفهان در یک فلات و کمبود باد مؤثر موجب ماندگاری آلاینده‌ها در پایین‌ترین لایه‌های هوا می‌شود. مصرف گسترده سوخت‌های فسیلی در صنایع و خانه‌ها در فصل زمستان غلظت آلاینده‌ها را بیشتر می‌کند. همچنین ترافیک در خیابان‌های مرکزی شهر در ساعات اوج، نقش مهمی در افزایش PM2.5 دارد. خشک‌شدن زاینده‌رود نیز باعث افزایش گردوغبار در برخی روزها شده و این مشکل را تشدید می‌کند. اصفهان در سال‌های اخیر تعداد زیادی روز ناسالم و حتی بسیار ناسالم ثبت کرده و نیازمند مدیریت قوی‌تری برای کاهش انتشار آلاینده‌ها است.

تبریز

تبریز به دلیل شرایط جغرافیایی و قرارگیری در یک دره، تهویه طبیعی بسیار محدودی دارد. این شهر در فصل زمستان به‌طور مکرر دچار وارونگی دما می‌شود و آلاینده‌ها به مدت طولانی روی سطح زمین باقی می‌مانند. ترافیک شهری، صنایع موجود در اطراف شهر و استفاده گسترده از سیستم‌های گرمایشی در ماه‌های سرد از عوامل اصلی آلودگی آن هستند. تبریز در بسیاری از سال‌ها جزو ۱۰ شهر آلوده ایران قرار می‌گیرد. بادهای موسمی در برخی دوره‌ها می‌توانند آلودگی را کاهش دهند، اما در بازه‌هایی که هوا پایدار است، غلظت PM2.5 به‌سرعت افزایش می‌یابد. آلودگی تبریز تأثیر زیادی بر سلامت عمومی گذاشته و باعث افزایش بیماری‌های تنفسی و قلبی در این منطقه شده است.

موج آلودگی هوای زمستانی ایران

در زمستان، بسیاری از شهرهای ایران با موج آلودگی هوا مواجه می‌شوند که ترکیبی از افزایش مصرف سوخت، وارونگی دما و پایداری جوی است. با کاهش دمای هوا، مردم از سیستم‌های گرمایشی بیشتری استفاده می‌کنند که منجر به افزایش تولید آلاینده‌ها می‌شود. هم‌زمان، وارونگی دما مانع خروج این آلاینده‌ها به لایه‌های بالاتر جو می‌شود. نبود باد کافی نیز باعث می‌شود آلاینده‌ها ساعت‌ها یا حتی روزها در سطح زمین باقی بمانند. این وضعیت اغلب در آذر، دی و بهمن تکرار می‌شود و بسیاری از شهرها وارد محدوده قرمز یا بنفش AQI می‌شوند. موج‌های آلودگی زمستانی معمولاً باعث تعطیلی مدارس، هشدارهای عمومی و اعمال محدودیت‌های ترافیکی می‌شود. در سال‌های اخیر شدت این موج‌ها افزایش یافته و شهرهای بیشتری تحت‌تأثیر آن قرار گرفته‌اند.

تعطیلی مدارس و تغییر ساعت ادارات در شرایط اضطراری

زمانی که شاخص آلودگی هوا به محدوده‌های بسیار ناسالم یا خطرناک می‌رسد، دولت و استانداری‌ها برای حفظ سلامت عمومی اقداماتی مانند تعطیلی مدارس یا تغییر ساعات کاری ادارات انجام می‌دهند. کودکان یکی از حساس‌ترین گروه‌ها هستند و حضور آن‌ها در فضای باز در روزهای آلوده علائم تنفسی را تشدید می‌کند. در شرایط اضطراری، کلاس‌های حضوری لغو می‌شود و فعالیت‌ها به‌صورت مجازی ادامه می‌یابد. تغییر ساعات ادارات نیز با هدف کاهش تراز ترافیک در ساعات اوج انجام می‌شود تا میزان تولید آلاینده‌ها کاهش یابد. این اقدامات معمولاً موقتی هستند، اما در بسیاری از کلان‌شهرها هر سال چند بار اجرا می‌شوند. هدف، کاهش مواجهه مستقیم با آلاینده‌ها و بهبود تدریجی کیفیت هوا در دوره‌های بحرانی است.

08

از 13

چگونه داده‌های کیفیت هوا را دریافت کنیم؟

برای بررسی وضعیت آلودگی هوا در هر لحظه، منابع مختلفی وجود دارد که داده‌های دقیق و به‌روز ارائه می‌دهند. این داده‌ها از طریق ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا جمع‌آوری می‌شود و شامل اطلاعاتی مانند میزان PM2.5، PM10، ازن، CO، NO2 و شاخص کلی AQI است. دسترسی به این داده‌ها به مردم کمک می‌کند تصمیم‌های روزمره خود را بهتر مدیریت کنند، مانند اینکه چه زمانی در فضای باز فعالیت کنند یا چه ساعتی از خانه خارج شوند. از مهم‌ترین منابع قابل‌اعتماد می‌توان به نقشه جهانی IQAir، اپلیکیشن AirVisual، ایستگاه‌های شهرداری‌ها و سایت سازمان محیط‌زیست اشاره کرد. بسیاری از این منابع، وضعیت هوا را بر اساس موقعیت مکانی کاربر به‌صورت لحظه‌ای نمایش می‌دهند.

نقشه جهانی IQAir

نقشه جهانی IQAir یکی از معتبرترین و دقیق‌ترین منابع برای مشاهده کیفیت هوا در سراسر جهان است. این نقشه داده‌های لحظه‌ای از هزاران ایستگاه سنجش آلودگی را جمع‌آوری کرده و روی نقشه نمایش می‌دهد. کاربران می‌توانند وضعیت کیفیت هوا را در هر شهر یا منطقه‌ای مشاهده کنند و شاخص AQI، دما، سرعت باد و نوع آلاینده غالب را بررسی کنند. این پلتفرم به‌صورت لحظه‌ای به‌روزرسانی می‌شود و رنگ‌بندی استاندارد جهانی را برای نمایش سطوح آلودگی به‌کار می‌گیرد. یکی از ویژگی‌های مهم IQAir، امکان مشاهده پیش‌بینی کیفیت هوا برای ساعات و روزهای آینده است که به کاربران در برنامه‌ریزی فعالیت‌ها کمک می‌کند. همچنین این نقشه برای مقایسه وضعیت آلودگی بین شهرهای مختلف جهان بسیار کاربردی است و به‌عنوان یک مرجع معتبر شناخته می‌شود.

اپلیکیشن AirVisual

اپلیکیشن AirVisual یکی از محبوب‌ترین برنامه‌ها برای مشاهده لحظه‌ای آلودگی هوا است و داده‌های دقیق و قابل‌اعتمادی ارائه می‌دهد. این اپلیکیشن از ایستگاه‌های دولتی و خصوصی داده دریافت می‌کند و وضعیت آلاینده‌ها را با دقت بالا نمایش می‌دهد. کاربران می‌توانند شاخص AQI، میزان ذرات PM2.5 و PM10، دما، رطوبت و سرعت باد را مشاهده کنند. AirVisual قابلیت ارسال هشدار زمانی دارد، یعنی اگر کیفیت هوا به‌طور ناگهانی بدتر شود، به کاربر اطلاع می‌دهد. این اپلیکیشن همچنین پیشنهادهایی برای مدیریت فعالیت روزانه ارائه می‌کند، مانند اینکه آیا ورزش در بیرون مناسب است یا پنجره‌ها باید بسته بمانند. علاوه بر این، امکان مشاهده پیش‌بینی کیفیت هوا برای چند روز آینده وجود دارد که برای برنامه‌ریزی سفر یا فعالیت‌های بیرونی بسیار مفید است.

تخمین شاخص از نزدیک‌ترین ایستگاه

تخمین شاخص از نزدیک‌ترین ایستگاه یکی از رایج‌ترین روش‌ها برای دریافت دقیق‌ترین اطلاعات آلودگی هوا است. بسیاری از اپلیکیشن‌ها و وب‌سایت‌ها از GPS گوشی استفاده می‌کنند تا نزدیک‌ترین ایستگاه سنجش را پیدا کرده و داده‌های آن را نمایش دهند. این روش کمک می‌کند کاربران وضعیت واقعی هوای اطراف خود را ببینند، زیرا ممکن است کیفیت هوا حتی در فاصله‌های کم هم متفاوت باشد. به‌عنوان مثال، یک خیابان پرتردد آلایندگی بیشتری نسبت به یک پارک یا منطقه کم‌تردد دارد. تخمین از نزدیک‌ترین ایستگاه باعث می‌شود تصمیم‌گیری درباره فعالیت‌های روزانه دقیق‌تر باشد. البته در برخی مناطق تعداد ایستگاه‌ها کم است و ممکن است فاصله زیاد باعث کاهش دقت شود، اما همچنان این روش یکی از بهترین گزینه‌های موجود است.

شبکه پایش آلودگی در کلان‌شهرها

کلان‌شهرهای ایران معمولاً شبکه گسترده‌ای از ایستگاه‌های پایش آلودگی هوا دارند که در نقاط مختلف شهر نصب شده‌اند. این ایستگاه‌ها به‌طور ۲۴ ساعته میزان آلاینده‌ها را اندازه‌گیری و گزارش می‌کنند. هر ایستگاه مجهز به سنسورهای PM2.5، PM10، CO، NO2 و ازن است و داده‌ها را به مراکز کنترل منتقل می‌کند. وجود این شبکه باعث می‌شود بتوان تفاوت آلودگی در مناطق مختلف شهر را تحلیل کرد. برای مثال، مناطق صنعتی یا پرتردد معمولاً شاخص‌های بالاتری دارند. این داده‌ها برای مدیریت شهری، صدور هشدارهای عمومی و تصمیم‌گیری درباره تعطیلی مدارس استفاده می‌شود. گسترش شبکه پایش یکی از مهم‌ترین اقدامات برای بهبود سیاست‌های زیست‌محیطی است.

شفافیت داده‌ها و دسترسی عمومی

شفافیت داده‌های آلودگی هوا یکی از مهم‌ترین عوامل در مدیریت بهتر بحران‌های زیست‌محیطی است. زمانی که اطلاعات به‌صورت دقیق، لحظه‌ای و قابل‌فهم در اختیار عموم قرار گیرد، مردم می‌توانند تصمیم‌های بهتری درباره سلامت خود بگیرند. همچنین رسانه‌ها و پژوهشگران می‌توانند از این داده‌ها برای تحلیل وضعیت و ارائه راهکارهای علمی استفاده کنند. در برخی کشورها، داده‌ها کاملاً آزاد و بدون محدودیت منتشر می‌شود، اما در برخی مناطق دسترسی به آن‌ها محدود است. افزایش شفافیت باعث می‌شود مسئولیت‌پذیری دستگاه‌های مرتبط بیشتر شود و سیاست‌های بهبود کیفیت هوا با دقت بیشتری اجرا گردد. در ایران نیز طی سال‌های اخیر دسترسی به داده‌های عمومی بهتر شده، اما همچنان نیاز به افزایش تعداد ایستگاه‌ها و سرعت به‌روزرسانی وجود دارد.

09

از 13

مدیریت آلودگی هوای داخل خانه

مدیریت آلودگی هوای داخل خانه اهمیت زیادی دارد، زیرا در روزهایی که شاخص آلودگی هوا بالا است، هوای داخل نیز به‌سرعت تحت تأثیر قرار می‌گیرد و حتی آلوده‌تر از محیط بیرون می‌شود. بسیاری از افراد تصور می‌کنند که تنها کافی است پنجره‌ها را ببندند، اما نفوذ ذرات ریز به‌ویژه PM2.5 از کوچک‌ترین درزها هم امکان‌پذیر است و باعث می‌شود کیفیت هوای خانه کاهش پیدا کند. برای حفظ سلامت، لازم است مردم از یک برنامه مشخص برای تهویه، تصفیه و کنترل آلودگی داخلی استفاده کنند. بررسی مداوم شاخص کیفیت هوا، استفاده از دستگاه‌های تصفیه‌ هوای استاندارد و رعایت زمان‌بندی درست برای تهویه از مهم‌ترین راهکارهای بهبود کیفیت هوا در داخل خانه هستند. این موضوع برای کودکان، سالمندان و بیماران قلبی‌ریوی اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا این گروه‌ها حساس‌ترین واکنش را نسبت به آلاینده‌ها نشان می‌دهند و باید همیشه در محیطی با هوای پاک زندگی کنند.

تفاوت کیفیت هوای داخل نسبت به بیرون

کیفیت هوای داخل خانه معمولاً بهتر از هوای بیرون است، اما این موضوع همیشه صدق نمی‌کند، به‌خصوص در روزهایی که شاخص آلودگی هوا بسیار بالا است. ذرات بسیار ریز مانند PM2.5 می‌توانند به‌راحتی از طریق درز پنجره‌ها، سیستم تهویه مرکزی یا حتی هنگام باز کردن درها وارد محیط خانه شوند. علاوه‌براین، فعالیت‌های روزمره مانند آشپزی، سوزاندن شمع، استفاده از بخاری‌های غیراستاندارد یا حتی تجمع گردوغبار آلودگی داخلی را افزایش می‌دهد. در بعضی مواقع، وقتی بیرون هوا شدیداً آلوده است، میزان ذرات معلق داخل خانه به‌مراتب بیشتر از فضای بیرون می‌شود. به همین دلیل، کنترل علمی کیفیت هوای داخلی ضروری است. استفاده از دستگاه‌های تصفیه، تمیزکردن منظم فیلترهای کولر و بخاری، تهویه اصولی در زمان مناسب و جلوگیری از فعالیت‌های آلاینده داخل خانه تفاوت قابل‌توجهی در سطح سلامت ایجاد می‌کند.

استفاده از دستگاه تصفیه هوا با فیلتر HEPA

دستگاه تصفیه هوا مجهز به فیلتر HEPA یکی از مؤثرترین روش‌ها برای پاک‌سازی هوای داخل خانه است، زیرا این فیلترها توانایی جذب ذرات بسیار ریز مثل PM2.5 را دارند. این ریزذرات خطرناک معمولاً عامل اصلی آلودگی هوا هستند و به‌راحتی وارد ریه و جریان خون می‌شوند. فیلتر HEPA تا ۹۹.۹۷ درصد از ذرات معلق، گردوغبار، گرده گیاهان و عوامل آلرژی‌زا را حذف می‌کند. استفاده از این دستگاه در خانه‌هایی که سالمندان، کودکان یا افراد مبتلا به آسم و بیماری‌های قلبی‌ریوی زندگی می‌کنند اهمیت بیشتری دارد. برای عملکرد صحیح، باید دستگاه متناسب با متراژ محیط انتخاب شود و فیلتر آن در زمان مشخص تعویض گردد. قرار دادن دستگاه در اتاق خواب یا محیط‌های پررفت‌وآمد تأثیر زیادی در کاهش خطرات آلودگی دارد. همچنین در روزهایی که شاخص AQI بالا است، استفاده مداوم از دستگاه تصفیه باعث حفظ کیفیت هوای داخلی و جلوگیری از تجمع آلاینده‌های خطرناک می‌شود.

زمان مناسب باز و بسته‌کردن پنجره‌ها

زمان مناسب برای باز و بسته‌کردن پنجره‌ها ارتباط مستقیم با شاخص آلودگی هوا دارد. در روزهای آلوده، بازکردن پنجره‌ها باعث ورود حجم زیادی از PM2.5 و سایر آلاینده‌ها می‌شود و کیفیت هوای داخلی را شدیداً کاهش می‌دهد. بهترین زمان تهویه در هوای آلوده معمولاً ساعات اولیه صبح یا پس از بارندگی است، زمانی که آلودگی کمتر بوده و هوا تازه‌تر است. در روزهایی با هوای کاملاً ناسالم، بهتر است پنجره‌ها به‌طور کامل بسته بمانند و از سیستم تهویه با فیلتر مناسب یا دستگاه تصفیه هوا استفاده شود. همچنین توصیه می‌شود از ورود باد مستقیم آلودگی به داخل جلوگیری شود و در صورت نیاز فقط چند دقیقه و به‌صورت کنترل‌شده تهویه انجام گیرد. این کار کمک می‌کند بدون افزایش ذرات مضر، اکسیژن کافی در محیط برقرار بماند. رعایت این نکات برای بیماران تنفسی و کودکان ضروری است.

مراکز هوای پاک و نقش آنها

مراکز هوای پاک مکان‌هایی هستند که با استفاده از سیستم‌های تصفیه پیشرفته و تهویه مجهز، هوای عاری از ذرات معلق و آلاینده‌ها را برای عموم فراهم می‌کنند. این مراکز در بسیاری از شهرهای آلوده جهان طراحی شده‌اند تا پناهگاهی برای گروه‌های حساس مانند سالمندان، بیماران ریوی و کودکان باشند. در روزهایی که شاخص آلودگی هوا به سطوح ناسالم، بسیار ناسالم یا خطرناک می‌رسد، این مراکز می‌توانند محیطی امن برای فعالیت‌های ضروری فراهم کنند. همچنین بعضی از شهرها این مراکز را در بیمارستان‌ها، کتابخانه‌ها، مدارس و ساختمان‌های عمومی ایجاد کرده‌اند تا مردم بتوانند بدون نگرانی از آلودگی نفس بکشند. وجود چنین فضاهایی نقش مهمی در کاهش اثرات کوتاه‌مدت آلودگی و جلوگیری از تشدید بیماری‌های تنفسی دارد. آگاهی مردم از محل این مراکز و استفاده از آنها به‌خصوص در روزهای بحران آلودگی به کاهش مرگ‌ومیر و حفظ سلامت عمومی کمک می‌کند.

10

از 13

راهکارهای فردی برای کاهش آسیب آلودگی

راهکارهای فردی برای کاهش آسیب آلودگی هوا نقش مهمی در حفظ سلامت مردم دارند، به‌خصوص در روزهایی که شاخص آلودگی هوا به سطوح ناسالم می‌رسد. هر فرد با رعایت چند اقدام ساده ولی مؤثر، قرارگیری در معرض آلاینده‌ها را کاهش می‌دهد. استفاده از ماسک استاندارد، پرهیز از فعالیت سنگین در فضای باز، بررسی لحظه‌ای شاخص AQI، انتخاب مسیرهای کم‌ترافیک و برنامه‌ریزی فعالیت‌های روزمره بر اساس وضعیت کیفیت هوا از مهم‌ترین این اقدامات هستند. این موارد برای کودکان، سالمندان و کسانی که بیماری‌های قلبی‌ریوی دارند بسیار ضروری است. همچنین مدیریت زمان خروج از خانه، توجه به هشدارهای هواشناسی و استفاده از تصفیه‌ هوای خانگی کمک می‌کند مردم با آلودگی کمتر مواجه شوند. هرچند نمی‌توان آلودگی محیطی را به‌طور کامل کنترل کرد، اما می‌توان با تصمیم‌گیری آگاهانه، آسیب‌ها را کاهش داد.

ماسک مناسب (استاندارد آلودگی هوا)

ماسک مناسب در روزهای آلوده باید توانایی فیلترکردن ذرات ریز PM2.5 و حتی PM10 را داشته باشد. ماسک‌های معمولی پارچه‌ای یا یک‌بارمصرف ساده توانایی مقابله با ریزذرات را ندارند، زیرا این ذرات می‌توانند از بافت ماسک عبور کرده و وارد ریه شوند. ماسک‌هایی مثل N95، KN95 یا FFP2 بهترین عملکرد را در برابر آلودگی هوا دارند، زیرا طراحی آن‌ها به‌گونه‌ای است که بخش زیادی از ذرات معلق را فیلتر می‌کنند. استفاده از این ماسک‌ها به‌خصوص برای گروه‌های حساس ضروری است و خطر حملات آسم، تنگی نفس یا مشکلات قلبی را تا حد زیادی کاهش می‌دهد. مهم است که ماسک به‌درستی روی صورت قرار بگیرد و هیچ فضای باز در اطراف بینی یا گونه وجود نداشته باشد. در روزهایی که شاخص AQI در محدوده قرمز، بنفش یا خرمایی قرار دارد، استفاده مداوم از ماسک‌های استاندارد یک اقدام مهم برای حفظ سلامت است.

کاهش فعالیت بدنی شدید

کاهش فعالیت بدنی شدید یکی از مهم‌ترین راهکارها در روزهای آلوده است، زیرا هنگام انجام فعالیت‌های سنگین مثل دویدن، دوچرخه‌سواری یا ورزش‌های هوازی، میزان تنفس افزایش یافته و حجم بیشتری از آلاینده‌ها وارد ریه می‌شود. این موضوع برای کودکان، سالمندان و افراد مبتلا به آسم یا بیماری‌های قلبی‌ریوی بسیار خطرناک است. هنگامی که شاخص آلودگی هوا در محدوده نارنجی، قرمز یا بالاتر قرار دارد، باید فعالیت‌های شدید را در فضای باز محدود و به محیط‌های سرپوشیده منتقل کرد. حتی در محیط‌های بسته نیز توصیه می‌شود تهویه مناسب و دستگاه تصفیه هوا وجود داشته باشد. در صورتی‌که امکان حذف فعالیت وجود ندارد، بهتر است زمان آن به ساعات با آلودگی کمتر مانند صبح زود منتقل شود. رعایت این نکات خطر مشکلات تنفسی و افزایش ضربان قلب را کاهش می‌دهد و سلامت عمومی را حفظ می‌کند.

پایش لحظه‌ای AQI پیش از خروج از خانه

پایش لحظه‌ای شاخص آلودگی هوا پیش از خروج از خانه یکی از مؤثرترین اقداماتی است که از قرارگیری در شرایط خطرناک جلوگیری می‌کند. بسیاری از اپلیکیشن‌ها و سایت‌ها مانند AirVisual، IQAir و نقشه‌های کیفیت هوا در ایران، عدد شاخص و آلاینده‌ غالب را به‌صورت لحظه‌ای نمایش می‌دهند. بررسی این عدد قبل از شروع فعالیت‌های روزانه کمک می‌کند برنامه‌ریزی دقیق‌تری انجام شود؛ برای مثال اگر AQI در محدوده قرمز یا بنفش باشد، بهتر است از بیرون‌رفتن غیرضروری خودداری کرد یا ماسک استاندارد استفاده نمود. برای کودکان، بیماران قلبی‌ریوی و سالمندان، بررسی شاخص پیش از خروج یک ضرورت است. حتی در روزهای نسبتاً تمیز نیز پایش شاخص به تصمیم‌گیری درباره باز و بسته‌کردن پنجره‌ها کمک می‌کند. این عادت ساده تأثیر زیادی در کاهش خطر مواجهه با آلاینده‌ها دارد.

برنامه‌ریزی فعالیت‌ها بر اساس شاخص

برنامه‌ریزی فعالیت‌ها بر اساس شاخص آلودگی هوا یکی از راه‌های مهم برای مدیریت مواجهه با آلاینده‌ها است. زمانی که AQI در محدوده سبز یا زرد باشد، انجام فعالیت‌های بیرونی بدون نگرانی امکان‌پذیر است. اما در محدوده نارنجی، باید گروه‌های حساس فعالیت‌ها را محدود کنند و در محدوده قرمز یا بنفش، همه افراد باید از فعالیت سنگین در فضای باز خودداری کنند. برنامه‌ریزی درست کمک می‌کند زمان کار، ورزش، پیاده‌روی یا خرید به ساعاتی منتقل شود که کیفیت هوا بهتر است. بسیاری از شهروندان با استفاده از نقشه‌های زنده آلودگی هوا، مسیرهایی را انتخاب می‌کنند که آلاینده کمتری دارد. این موضوع در کلان‌شهرهایی مانند تهران و مشهد اهمیت بیشتری دارد. رعایت این نکات باعث کاهش استرس بدن در برابر آلودگی و حفظ سلامت تنفسی می‌شود.

11

از 13

نقش تغییرات اقلیمی در افزایش آلودگی

نقش تغییرات اقلیمی در افزایش آلودگی هوا به‌قدری پررنگ شده که بسیاری از پژوهشگران معتقدند گرمایش زمین مستقیماً باعث تشدید شرایط ناسالم هوا در شهرها شده است. تغییر الگوهای باد، افزایش روزهای بدون بارش، طولانی‌ترشدن دوره‌های خشکسالی و افزایش دما، همگی شرایطی را ایجاد می‌کنند که آلودگی برای مدت طولانی‌تری در هوا باقی بماند. تغییرات اقلیمی همچنین باعث افزایش وارونگی دما در فصول سرد شده و از پخش آلودگی جلوگیری می‌کند. رشد سریع جمعیت شهرها، افزایش تعداد خودروها و گسترش صنایع نیز در کنار تغییرات اقلیمی فشار سنگینی بر سیستم‌های شهری وارد کرده و کیفیت هوا را بدتر کرده است. این روند در سال‌های اخیر در ایران کاملاً محسوس است و شهرهایی مانند تهران، اهواز و اصفهان بیش از گذشته با روزهای بسیار ناسالم مواجه می‌شوند.

افزایش روزهای وارونگی دما

افزایش روزهای وارونگی دما یکی از پیامدهای مستقیم تغییرات اقلیمی است و نقش مهمی در تشدید آلودگی هوا دارد. وارونگی دما زمانی رخ می‌دهد که هوای گرم در لایه بالاتر قرار گرفته و اجازه نمی‌دهد هوای سرد و آلوده در سطح زمین بالا رود. این پدیده مانند یک درپوش عمل کرده و آلاینده‌ها را در سطح شهر حبس می‌کند. در سال‌های اخیر، بالا رفتن دما و تغییر الگوهای فصلی باعث شده وارونگی دما در ایران شدیدتر و طولانی‌تر شود. در این حالت، حجم زیادی از PM2.5، گازهای خروجی خودروها و دود صنایع در سطح شهر تجمع پیدا می‌کند و شاخص آلودگی هوا به محدوده ناسالم و بسیار ناسالم می‌رسد. این وضعیت برای بیماران قلبی‌ریوی بسیار خطرناک است و معمولاً با تعطیلی مدارس یا محدودیت تردد همراه می‌شود.

گسترش فعالیت‌های صنعتی و رشد خودروها

گسترش فعالیت‌های صنعتی و افزایش تعداد خودروها یکی از مهم‌ترین عوامل تشدید آلودگی هوا در دوران تغییرات اقلیمی است. هنگامی که دما افزایش می‌یابد، واکنش‌های شیمیایی بین آلاینده‌ها سریع‌تر شده و غلظت اوزون سطح زمین بالا می‌رود. هم‌زمان، رشد صنایع بدون استانداردهای کافی، مصرف سوخت‌های سنگین و افزایش تعداد خودروهای فرسوده باعث انتشار حجم زیادی از PM2.5، NO₂، SO₂ و سایر آلاینده‌ها می‌شود. در کلان‌شهرهایی مانند تهران، مشهد و اصفهان، ترافیک سنگین بخش زیادی از آلودگی تولید می‌کند. تغییرات اقلیمی این وضعیت را بدتر کرده زیرا شرایط جوی پایدارتر شده و پخش آلاینده‌ها کمتر امکان‌پذیر است. نتیجه این ترکیب، افزایش روزهای ناسالم و تهدید بیشتر سلامت مردم به‌ویژه برای کودکان و بیماران تنفسی است.

فشار مضاعف بر کلان‌شهرها

تغییرات اقلیمی فشار مضاعفی بر کلان‌شهرها وارد کرده، زیرا این شهرها هم‌زمان با رشد جمعیت، ترافیک شدید، ساخت‌وساز گسترده و افزایش مصرف انرژی روبه‌رو هستند. افزایش دما باعث تبخیر بیشتر، گردوغبار بیشتر و ایجاد شرایط مساعد برای باقی‌ماندن طولانی‌تر آلاینده‌ها در هوا می‌شود. در کنار این موضوع، کمبود بارش و طولانی‌شدن دوره‌های خشک، توان طبیعی محیط را برای پاکسازی هوا کاهش می‌دهد. این وضعیت در شهرهایی مانند تهران، کرج و تبریز به‌وضوح دیده می‌شود. در نتیجه، شاخص آلودگی هوا در بسیاری از روزهای سال در محدوده ناسالم قرار می‌گیرد و مردم بیشتر در معرض ذرات معلق خطرناک قرار می‌گیرند. ادامه این روند تأثیر بلندمدت بر سلامت عمومی، عملکرد اقتصادی شهر و کیفیت زندگی شهروندان می‌گذارد.

12

از 13

جمع‌بندی

شناخت شاخص آلودگی هوا نقش بسیار مهمی در حفظ سلامت روزانه مردم دارد، زیرا این شاخص تنها یک عدد نیست، بلکه گزارشی دقیق از وضعیت تنفسی شهری است که در آن زندگی می‌کنیم. آگاهی از رنگ‌ها، بازه‌ اعداد، آلاینده‌ غالب و رابطه آن‌ها با سلامت، به ما کمک می‌کند تصمیم‌های بهتری بگیریم. امروزه شهرهای ایران مانند تهران، کرج، مشهد و اهواز روزهای زیادی را با وضعیت ناسالم سپری می‌کنند و اهمیت تصمیم‌گیری آگاهانه را دوچندان کرده‌اند. خوشبختانه اپلیکیشن‌هایی مانند IQAir، AirVisual و نقشه‌های آنلاین کیفیت هوا این امکان را فراهم کرده‌اند که هر لحظه وضعیت آلودگی را بررسی و مطابق آن رفتار کنیم. دعوت اصلی این راهنما این است که کیفیت هوا را جدی بگیریم، داده‌های لحظه‌ای را بررسی کنیم و توصیه‌های علمی را رعایت کنیم تا سلامت خود و خانواده‌مان را حفظ نماییم.

13

از 13

FAQ