معرفی فیلم های دیوید لینچ ؛ از بدترین تا بهترین

اگر قرار باشد سینما را به یک رؤیای ناآرام تشبیه کنیم، دیوید لینچ بدون تردید معمار این رؤیاست؛ فیلم‌سازی که از جاده‌های مه‌آلود، هویت‌های دوگانه، و کابوس‌های ذهنی، بهترین فیلم های دیوید لینچ نه به‌سادگی فهمیده می‌شوند، نه به‌آسانی فراموش.

او یکی از مهم‌ترین فیلم‌سازان سورئال و روان‌شناختی تاریخ سینماست که آثارش همیشه در مرز میان واقعیت و خیال حرکت می‌کنند.

در این مقاله می‌خواهیم به سراغ بهترین فیلم های دیوید لینچ برویم. اما نه صرفاً برای معرفی، بلکه با یک رتبه‌بندی از بدترین تا بهترین. از اثری که خودش هم از آن متنفر است گرفته، تا شاهکاری که نه‌تنها عصاره جهان ذهنی لینچ است، بلکه از نظر بسیاری یکی از مهم‌ترین فیلم‌های قرن ۲۱ محسوب می‌شود. در این مسیر، با سبک سورئال، نمادگرایانه، رازآلود و در عین حال انسانی لینچ همراه می‌شویم و سعی می‌کنیم بفهمیم چرا آثار او، حتی در بدترین حالت، همچنان تماشایی و بحث‌برانگیزند. پس با تک‌ناک و ادامه این مطلب همراه ما باشید.

مقدمه‌ای بر دنیای دیوید لینچ

نگاهی به سبک و سیاق خاص لینچ در سینما

تماشای فیلم‌های دیوید لینچ شبیه عبور از کوچه‌های تاریکی‌ست که هیچ نقشه‌ای برایشان وجود ندارد. او از آن دسته فیلم‌سازانی‌ست که هیچ‌گاه به روایت خطی، شخصیت‌پردازی کلاسیک یا پایان‌های قطعی پایبند نبوده و جهان سینمایی‌اش را با متری از خواب، نماد، تردید و بی‌ثباتی بنا کرده است. در دنیای لینچ، زمان کش می‌آید، شخصیت‌ها جابه‌جا می‌شوند، مکان‌ها هویت دارند و رؤیاها از واقعیت سرراست‌تر به‌نظر می‌رسند.

تکنیک‌های او، چه در میزانسن و چه در تدوین، اغلب به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که تماشاگر را از احساس امنیت و پیش‌بینی بیرون بکشند. استفاده از سکوت‌های طولانی، صداهای محیطی عجیب، نورپردازی‌های تند و قاب‌هایی که گاهی بیش‌ازحد طولانی‌اند، جزئی از سبک او هستند؛ سبکی که نه‌تنها قواعد ژانری را می‌شکند، بلکه در برابر انتظارات متعارف مخاطب نیز ایستادگی می‌کند. لینچ به‌جای آن‌که قصه‌گو باشد، جهان‌ساز است و ترجیح می‌دهد تماشاگر را درون فضای ذهنی‌اش غرق کند تا این‌که به او توضیح بدهد چه اتفاقی افتاده است.

تأثیرگذاری لینچ بر سینمای سورئال و روان‌شناختی

نام دیوید لینچ را نمی‌توان از تاریخ سینمای سورئال و روان‌شناختی جدا کرد. او همان‌قدر که از بونوئل و برگمان تأثیر گرفته، به نسل‌های بعد از خود نیز الهام داده است. فیلم‌سازانی مثل دارن آرونوفسکی، کریستوفر نولان، یورگوس لانتیموس، و حتی برخی آثار جدید آری استر یا رابرت اگرز، همگی نشانه‌هایی از اثرپذیری از لینچ در خود دارند. سینمایی که اجازه می‌دهد معنای صحنه‌ها در ذهن تماشاگر شکل بگیرد، نه در دیالوگ‌های مستقیم یا طرح داستانی واضح.

لینچ نشان داد که مخاطب عام هم می‌تواند با مفاهیم انتزاعی و فرم‌های غیرمتعارف ارتباط برقرار کند، اگر آن مفاهیم به‌درستی تصویر و حس شوند. او با مخمل آبی، جاده مالهالند و بزرگراه گمشده موفق شد تا قالب‌های روایی معمول را کنار بزند و اثری خلق کند که همزمان رازآلود، عمیق، ترسناک و زیبا باشد. اگر امروزه فیلم‌های سورئال و روان‌شناختی در جریان اصلی سینما راه پیدا کرده‌اند، بخش بزرگی از این مسیر، توسط لینچ هموار شده است.

رتبه ۱۲: Dune (1984) | تل‌ماسه

• IMDb: 6.3
• Metacritic: 41
• بازیگران: کایل مک‌لاکلن، استینگ، پاتریک استوارت، ماکس فون سیدو

از میان تمام آثار لینچ، تنها فیلمی که نه‌تنها مورد علاقه طرفدارانش نیست، بلکه خود او نیز بارها اعلام کرده که هیچ تعلقی به آن ندارد، تل‌ماسه است. لینچ در مصاحبه‌ای صریح گفته بود: «آن فیلم را من نساختم.» این جمله به‌تنهایی نشان می‌دهد که Dune نه یک شکست هنری صرف، بلکه تجربه‌ای تلخ برای او بوده است؛ تجربه‌ای که نتیجه دخالت بیش‌ازحد استودیوها، حذف‌های گسترده و فشار برای تجاری‌سازی یک رمان علمی-تخیلی پیچیده بود.

گرچه Dune از نظر طراحی لباس، صحنه و جلوه‌های ویژه در زمان خود اثر قابل‌توجهی بود، اما از لحاظ روایت، شخصیت‌پردازی و ضرباهنگ روایی چنان آشفته بود که حتی طرفداران رمان اصلی را هم ناامید کرد. این فیلم بیشتر شبیه یک پروژه تحمیلی است تا بخشی از کارنامه شخصی و سورئال لینچ. اما با این‌حال، جایگاه آن در کارنامه دیوید لینچ به‌عنوان یک نقطه عطف منفی، انکارناپذیر باقی مانده است.

رتبه ۱۱: Inland Empire (2006) | امپراتوری درون

• IMDb: 6.8
• نمره متاکریتیک: 73
• بازیگران: لورا درن، جرمی آیرونز، جاستین ثرو

اگر امپراتوری درون را دیده باشید، احتمالاً هنوز هم نمی‌دانید دقیقاً چه چیزی دیده‌اید. این فیلم سه‌ساعته، آشفته، خسته‌کننده و هم‌زمان مرموز و پر از جاذبه است. لینچ این بار با دوربین دیجیتال به سراغ ساخت یک تابلوی عظیم از ذهن ناخودآگاه رفت و هر آن‌چه تا پیش از این تنها سایه‌ای از آن در آثارش دیده می‌شد را بی‌پرده و بی‌واسطه در مقابل مخاطب گذاشت.

این فیلم را می‌توان به‌وضوح در دسته فیلم‌های روان‌شناختی، سورئال و تجربی جای داد؛ اثری که به مرز فیلم و خواب نزدیک می‌شود و در آن هیچ چیز قطعیت ندارد. همکاری لینچ با لورا درن، که نقشی چندگانه و پیچیده را ایفا می‌کند، به تجربه‌ای بی‌ثبات و در عین حال تکان‌دهنده ختم می‌شود. اما بدون شک این اثر، بیشتر مناسب کسانی‌ست که بارها به دنیای لینچ سفر کرده‌اند و می‌خواهند تا انتهای ذهن او پیش بروند.

رتبه ۱۰: Wild at Heart (1990) | از ته دل وحشی

• IMDb: 7.2
• Metacritic: 52
• بازیگران: نیکلاس کیج، لورا درن، ویلم دفو، دایان لاد

از ته دل وحشی مثل رانندگی با سرعت در جاده‌ای پر پیچ‌وخم است که هیچ‌کس پشت فرمان آن را به‌درستی نمی‌شناسد. این فیلم، یک عاشقانه خشن و پر اغراق است که ترکیب انفجاری‌ای از عشق، خشونت و جنون ارائه می‌دهد. لینچ در اینجا از فرم روایی کلاسیک فاصله می‌گیرد و بیشتر به سمت ساخت نوعی از فیلم اکشن ماجرایی سورئال متمایل می‌شود؛ هرچند برخی آن را اثر ضعیف‌تری در مقایسه با استانداردهای خودش می‌دانند.

نیکلاس کیج در نقش Sailor اجرای پرشوری دارد و رابطه‌اش با لورا درن، محور اصلی فیلم را می‌سازد. اما حضور کاراکترهای عجیب‌وغریب، فضاهای اغراق‌آمیز و تغییر مداوم لحن فیلم، باعث شده‌اند Wild at Heart یک تجربه سینمایی ناهمگون باشد. لینچ با این فیلم جایزه نخل طلای جشنواره کن را برد، اما در میان بهترین فیلم های دیوید لینچ، همچنان جایگاهی بحث‌برانگیز دارد.

رتبه ۹: Twin Peaks: Fire Walk with Me (1992) | توئین پیکس: با من بر آتش بیا

• IMDb: 7.3
• Metacritic: 45
• بازیگران: شریل لی، ری وایز، کریس ایزاک، موئید چین

وقتی توئین پیکس: با من بر آتش بیا برای اولین‌بار اکران شد، واکنش‌ها شدیداً منفی بودند. طرفداران سریال انتظار یک ادامه خوش‌ساخت و پر از راز و رمز را داشتند، اما چیزی که دریافت کردند، کابوسی تیره و تار از روزهای پایانی زندگی لورا پالمر بود. فیلم به‌طور کامل در دنیای فیلم‌های رازآلود و ترسناک روان‌شناختی لینچ غرق شده و نه‌تنها شوخ‌طبعی سریال را ندارد، بلکه با زبانی تلخ و آزاردهنده، چهره‌ای عریان از زوال روحی و خشونت خانگی ارائه می‌دهد.

با گذشت زمان، این فیلم در نگاه بسیاری از مخاطبان و منتقدان بازبینی شد. شریل لی در نقش لورا پالمر یکی از بهترین بازی‌های دوران کاری‌اش را ارائه می‌دهد و موسیقی آنجلو بادالامنتی، حال و هوایی وحشیانه و تراژیک به فضای فیلم می‌دهد. اگرچه ورود به این فیلم بدون دیدن سریال ممکن است گیج‌کننده باشد، اما برای طرفداران لینچ، یکی از مهم‌ترین قطعات پازل دنیای توئین پیکس است.

رتبه ۸: Lost Highway (1997) | بزرگراه گمشده

• IMDb: 7.6
• Metacritic: 52
• بازیگران: بیل پولمن، پاتریشیا آرکت، بالتازار گتی، رابرت لوگیا

بزرگراه گمشده، همان‌قدر که عنوانش گیج‌کننده است، روایتش هم دقیقاً به همان اندازه سرگیجه‌آور است. فیلم با یک فضای خفقان‌آور و موسیقی صنعتی سنگین آغاز می‌شود، و خیلی زود مرز بین هویت، زمان و واقعیت را محو می‌کند. این اثر نمادین، نمونه‌ای بارز از فیلم‌های روان‌شناختی و معمایی دیوید لینچ است که هویتی ناپایدار و در حال فرار را دنبال می‌کند.

نقاط قوت فیلم در فضاسازی تاریک، کارگردانی بصری، و حضور بازیگرانی‌ست که میان شخصیت‌های دوقلو، قاتلان مرموز و هویت‌های درهم‌ریخته در نوسان‌اند. بزرگراه گمشده در سال‌های اخیر توجه دوباره‌ای دریافت کرده و در فهرست فیلم‌های تحسین‌شده دیوید لینچ نیز وارد شده است. اگر به‌دنبال تجربه‌ای معمایی و تاریک هستید، این فیلم چیزی کم ندارد.

رتبه ۷: Eraserhead (1977) | کله‌پاک‌کن

• IMDb: 7.3
• Metacritic: 87
• بازیگران: جک نانس، شارلوت استوارت، جین بیتس

کله‌پاک‌کن اولین فیلم بلند دیوید لینچ است؛ فیلمی که ساختش ۵ سال طول کشید و برای همیشه مهر «غیرقابل طبقه‌بندی» را روی کارگردانش زد. داستان آن درباره مردی‌ست به‌نام هنری که در شهری صنعتی و وهم‌آلود زندگی می‌کند و با موجودی عجیب‌الخلقه به‌عنوان فرزندش روبه‌رو می‌شود. اما همان‌طور که در اکثر فیلم‌های سورئال لینچ می‌بینیم، هیچ‌چیز به شکل سطحی‌اش معنا نمی‌دهد.

این فیلم را نمی‌توان صرفاً یک اثر تجربی دانست؛ بلکه باید آن را زیربنای جهان ذهنی لینچ به‌حساب آورد. فضای خفقان‌آور، صداهای مکانیکی، چهره‌های پریشان و تنهایی مطلق، همه به‌گونه‌ای طراحی شده‌اند که تماشاگر را به درون اضطرابی ناپیدا هدایت کنند. اگرچه دیدن این فیلم کار آسانی نیست، اما برای فهم دنیای لینچ، یک نقطه آغاز ضروری به‌شمار می‌رود و بدون تردید از بهترین فیلم های دیوید لینچ است.

رتبه ۶: The Elephant Man (1980) | مرد فیل‌نما

• IMDb: 8.1
• Metacritic: 78
• بازیگران: جان هرت، آنتونی هاپکینز، آن بنکرافت، جان گیلگد

پس از کله‌پاک‌کن، کمتر کسی انتظار داشت لینچ با دومین فیلمش تا این حد وارد جریان اصلی شود. مرد فیل‌نما داستان واقعی جان مریک را روایت می‌کند؛ مردی با بدشکلی شدید جسمانی که در قرن نوزدهم در لندن زندگی می‌کرد. لینچ در اینجا، به‌جای شکستن فرم و روایت، بر انسانیت تمرکز می‌کند و با لحنی عمیق و شاعرانه، یکی از فیلم‌های درام کلاسیک و انسانی دهه ۸۰ را خلق می‌کند.

فضای سیاه‌وسفید فیلم، بازی بی‌نظیر جان هرت در نقش مریک و موسیقی تأثیرگذار، همه دست به دست هم می‌دهند تا تجربه‌ای احساسی، تلخ و فراموش‌نشدنی رقم بخورد. با وجود این‌که مرد فیل‌نما از نظر سبک با آثار دیگر لینچ تفاوت دارد، اما همچنان دغدغه‌های همیشگی‌اش درباره طردشدگی، هویت و نگاه جامعه به «دیگری» در آن حضوری پررنگ دارد.

رتبه ۵: Blue Velvet (1986) | مخمل آبی

• IMDb: 7.7
• Metacritic: 76
• بازیگران: کایل مک‌لاکلن، ایزابلا روسلینی، دنیس هاپر، لورا درن

مخمل آبی نقطه عطفی در کارنامه دیوید لینچ است؛ فیلمی که نشان می‌دهد وحشت و خشونت می‌توانند در دل زیبایی پنهان شوند. داستان درباره دانشجویی به‌نام جفری است که به‌طور اتفاقی گوش بریده‌ای را در حیاط پیدا می‌کند و این کشف او را به دنیای زیرزمینی و تاریک شهر کوچکش می‌کشاند. فیلم با ترکیب فضاهای نوآر، نمادهای جنسی، خشونت خانگی و موسیقی دل‌نشین، فضایی پدید می‌آورد که هم رؤیاگونه است و هم کابوس‌وار.

شخصیت فرانک بوث (دنیس هاپر) یکی از شرورترین و بی‌رحم‌ترین شخصیت‌های سینماست. در مقابل، ایزابلا روسلینی در نقش زنی شکننده و قربانی، تجسمی از آسیب‌پذیری در دل خشونت است. لینچ با این فیلم به‌خوبی نشان می‌دهد که شهرهای آرام حومه‌ای، ممکن است لایه‌هایی بسیار تاریک‌تر از خیابان‌های آلوده شهری داشته باشند. مخمل آبی نه‌تنها یکی از فیلم‌های معروف دیوید لینچ است، بلکه نقطه شروعی برای سینمای روان‌شناختی پست‌مدرن محسوب می‌شود. مخمل آبی بی‌شک یکی از زیباترین و البته بهترین فیلم های دیوید لینچ است.

رتبه ۴: Twin Peaks: The Return (2017) | توئین پیکس: بازگشت

• IMDb: 8.5
• Metacritic: 74
• بازیگران: کایل مک‌لاکلن، شریل لی، لورا درن، نائومی واتس

بازگشت به دنیای توئین پیکس پس از ۲۵ سال، تجربه‌ای بود که هم با نوستالژی همراه شد، هم با یک شوک کامل. فصل سوم این مجموعه که با عنوان بازگشت شناخته می‌شود، دیگر نه‌فقط یک سریال، بلکه تابلویی از تمام دنیای ذهنی لینچ است. او با آزادی کامل، دنیایی خلق کرد که زمان در آن بی‌معناست، هویت‌ها جابه‌جا می‌شوند و مخاطب بارها به درون و بیرون رؤیا پرتاب می‌شود.

اپیزود هشتم این سریال، با انفجار بمب اتم و تولد موجودی اهریمنی، یکی از عجیب‌ترین و تأثیرگذارترین اپیزودهای تاریخ تلویزیون به‌شمار می‌رود. توئین پیکس: بازگشت را می‌توان کامل‌ترین نمونه از فیلم‌های سورئال، روان‌شناختی و رازآلود لینچ دانست که حالا در قالب یک سریال ۱۸ قسمتی عرضه شده است. این اثر، اوج تسلط لینچ بر فرمی غیرخطی و تجربه‌محور است که تا مدت‌ها ذهن مخاطب را درگیر خود نگه می‌دارد.

رتبه ۳: The Straight Story (1999) | داستان ساده

• IMDb: 8.0
• Metacritic: 86
• بازیگران: ریچارد فارنسورث، سیسی اسپیسک، هری دین استنتون

وقتی دیوید لینچ تصمیم می‌گیرد فیلمی «ساده» بسازد، نتیجه‌اش یکی از انسانی‌ترین و صمیمی‌ترین آثار کارنامه‌اش می‌شود. داستان ساده، قصه پیرمردی‌ست که برای آشتی با برادر بیمارش، با ماشین چمن‌زنی راهی سفری چندصد کیلومتری می‌شود. نه رؤیای تاریکی در کار است، نه روایت پیچیده‌ای. فقط مردی، جاده‌ای، و سکوتی که از درد و مهربانی پر شده است.

لینچ در اینجا فرم کلاسیک و مینیمال را انتخاب کرده، اما زیر پوست این سادگی، جهانی از اندوه، خاطره و فروتنی جاری‌ست. بازی ریچارد فارنسورث در نقش آلوی استریت، آن‌قدر صادقانه و متین است که تا مدت‌ها در ذهن باقی می‌ماند. داستان ساده سندی‌ست بر این‌که لینچ نه‌فقط استاد پیچیدگی، بلکه راوی توانای صلح و سکوت نیز هست. این فیلم یکی از فیلم‌های تحسین‌شده دیوید لینچ است که توانسته بدون فریاد، بیشترین تأثیر را بگذارد.

رتبه ۲: Twin Peaks (1990–1991) | توئین پیکس

• IMDb: 8.8
• بازیگران: کایل مک‌لاکلن، شریل لی، ری وایز، میگوئن آمیگن

شروع دهه ۹۰ میلادی با سریالی همراه شد که برای همیشه تعریف تلویزیون را تغییر داد. توئین پیکس با محور قتل لورا پالمر آغاز شد، اما خیلی زود به دنیایی پر از رمز، نماد، فضاهای ماورایی، جغدهای سخنگو و رؤیاهای سرخ رنگ کشیده شد. فصل اول و دوم این سریال، با همکاری مارک فراست و دیوید لینچ، به‌قدری تأثیرگذار بودند که مسیر فیلم‌های معمایی و روان‌شناختی در تلویزیون را برای همیشه تغییر دادند.

کارآگاه دیل کوپر، با آن فنجان قهوه داغ و عشقش به پای گیلاسی، حالا یکی از شخصیت‌های ماندگار تاریخ سریال‌هاست. در کنار او، شهر خیالی توئین پیکس، با دریاچه‌اش، جنگل‌های مه‌آلود و مردم عجیبش، فضایی ساخته که همچنان محل الهام بسیاری از فیلم‌های رازآلود و سورئال است. فصل اول، منسجم‌تر، طنزآمیزتر و درگیرکننده‌تر است؛ در حالی که فصل دوم، پس از افشای هویت قاتل، وارد جهان تاریک‌تر، پیچیده‌تر و گاه آشفتگی خلاقه‌ای می‌شود. اما در مجموع، این دو فصل، نقطه آغاز دنیای لینچی در مدیوم سریال‌سازی‌اند؛ جایی که تلویزیون برای اولین‌بار، جدی، ترسناک و رؤیایی شد.

رتبه ۱: Mulholland Drive (2001) | جاده مالهالند

• IMDb: 8.0
• Metacritic: 87
• بازیگران: نائومی واتس، لورا هارینگ، جاستین ثرو، آن میلر

و در نهایت می‌رسیم به فیلمی که بیش از هر چیز، هویت لینچی دارد. جاده مالهالند، نه‌تنها شاهکار دیوید لینچ، بلکه از نظر بسیاری از منتقدان، یکی از مهم‌ترین فیلم‌های قرن بیست‌و‌یکم است. فیلم با ورود دختری شهرستانی به لس‌آنجلس آغاز می‌شود؛ دختری که می‌خواهد بازیگر شود، اما درگیر زنی مرموز و بی‌هویت می‌شود. از این‌جا به بعد، همه‌چیز به‌تدریج در هم می‌شکند؛ زمان، شخصیت، خاطره، رویا، هویت.

جاده مالهالند را نمی‌توان خلاصه کرد؛ باید آن را تجربه کرد. سکانس معروف تئاتر سیلنسیو، اپیزود کابوی، شخصیت‌های دوگانه، و پایان شوکه‌کننده، همگی نشانه‌هایی از پیچیدگی و عمق فیلم هستند. نائومی واتس در این‌جا نقشی بازی می‌کند که به‌راحتی می‌توان آن را نقطه اوج کارنامه‌اش دانست. لینچ با این فیلم، دنیایی ساخته که هم ترسناک است، هم اغواکننده، هم اندوهگین، و هم سحرآمیز. جاده مالهالند از آن دست فیلم‌هایی‌ست که بعد از تماشا، نه با شما، بلکه در شما باقی می‌ماند.

جمع‌بندی؛ چرا آثار دیوید لینچ همچنان الهام‌بخش‌اند؟

برای درک سینمای دیوید لینچ، کافی نیست فقط داستان‌ها را دنبال کرد یا به دنبال معنا گشت؛ باید اجازه داد تصاویر، صداها، فضاها و حس‌ها در ذهن ته‌نشین شوند. لینچ نه راهنماست، نه مبلغ؛ او پیشنهاد می‌دهد، نشانه می‌گذارد، و مخاطب را به سفری می‌برد که قرار نیست پایان روشنی داشته باشد. از تل‌ماسه گرفته تا جاده مالهالند، آثارش مجموعه‌ای‌ست از فیلم‌های سورئال، رازآلود، روان‌شناختی و تجربی که به جای پاسخ، پرسش می‌سازند. اگر به‌دنبال تجربه‌هایی هستید که شما را وادار کنند دوباره فکر کنید، دوباره ببینید و دوباره احساس کنید، هیچ‌کس به‌اندازه لینچ نمی‌تواند شما را به عمق ببرد. جال پس از مطالعه مقاله بهترین فیلم های دیوید لینچ و اگر قبلاً عاشق بهترین فیلم‌های کریستوفر نولان بوده‌اید، حالا وقت آن است که وارد جهان تاریک‌تر، شهودی‌تر و عمیق‌تری شوید؛ جهانی که در آن هر نگاه، هر سکوت، و هر صدای ناهنجار، معنایی تازه دارد.